W konsekwencji postępów kolonizacji i rozbudowy sieci osadniczej w okresie pełnego średniowiecza również na ziemiach polskich doszło do zasadniczej transformacji struktur ekonomicznych i społecznych. Wcześniej istniejące osady targowe i ośrodki grodowe zostały zreorganizowane topograficznie podczas lokacji i przekształcone w wielofunkcyjne centra handlu i rzemiosła, a poprzez napływ obcych i miejscowych osadników zyskały społeczną i etniczną dywersyfikację. W następstwie adaptacji nowych norm prawnych oraz ukonstytuowania się struktur samorządowych, ośrodki te rozwinęły się w komunalne miasta lokacyjne. Prezentowany tom, przygotowany do druku i opatrzony wstępem przez Eduarda Mühle (str. 1-11) zawiera 16 artykułów polskich historyków, archeologów, historyków sztuki i architektury przedstawiających najnowsze osiągnięcia polskiej historiografii dotyczące tej złożonej tematyki. Z uwagi na kontekst narodowy problematyka ta była w ubiegłym stuleciu przedmiotem gwałtownych sporów między polskimi i niemieckimi historykami.
Tom otwiera tekst Sławomira Gawlasa przedstawiający założenia i sytuację wyjściową lokacji miast. Autor dostarcza czytelnikowi obszerną charakterystykę podstaw „władzy książęcej, gospodarki pieniężnej i zagospodarowywania ziemi“, czy też „średniowiecznego procesu modernizacji w Polsce piastowskiej” (str. 13-76), a w swoim drugim artykule ukazuje ogólny obraz „przełomu lokacyjnego w historii środkowoeuropejskich miast” (str. 77-105). Związek pomiędzy procesem lokacyjnym a fundacjami kościelnymi analizuje Marek Słoń na przykładzie Wrocławia, Krakowa i Poznania (str. 107-126). Trzy kolejne rozprawy poświęcone są długotrwałemu procesowi tworzenia się lokacyjnego Wrocławia - Jerzy Rozpędowski przedstawia zagadnienie „Wrocławia w czasach lokacji” (str. 127-138), Jerzy Piekalski analizuje „lokację Wrocławia z punktu widzenia badań archeologicznych”(str. 139-155), a Mateusz Goliński ukazuje „przestrzenne przemiany Wrocławia po lokacji” (str. 157-168). Stanisław Rosik, na przykładzie Wrocławia, Głogowa i Świdnicy śledzi „Genezę i funkcję tak zwanych „nowych miast” na Śląsku w XIII i XIV wieku” (str. 169-179), podczas gdy Mateusz Goliński i Rościsław Żerelik zajmują się „Kontrowersjami związanymi z lokacją Legnicy” (str. 181-204), a Tomasz Jurek swoim tekstem „Lokacja miast w majątkach panów z Pogorzeli” zamyka tematykę dotyczącą miast śląskich, analizując relatywnie rzadko występujący przypadek „prywatnych” lokacji szlacheckich (str. 205-222).
Uwarunkowaniami i następstwami lokacji w Poznaniu i Krakowie zajęli się Tomasz Jurek („Procesy lokacyjne Poznania”, str. 223-244) i Jerzy Wyrozumski („Jedna lub kilka lokacji Krakowa na prawie niemieckim?”, str. 245-274), podczas gdy Bogusław Krasnowolski przybliżył „Wzór założeń urbanistycznych miast lokacyjnych w Małopolsce” (str. 245-322), a Roman Czaja wstępnie podsumował stan badań w artykule przeglądowym „Miasta i mieszczaństwo na ziemiach polskich na przełomie XIII i XIV wieku” (str. 323-338). Publikację uzupełniają dwa artykuły Andrzeja Janeczka, z których pierwszy zawiera analizę modelu lokacji na Rusi na przykładzie Przemyśla (str. 339-354), natomiast drugi stanowi syntezę procesów urbanistycznych na Rusi, rozszerzając zakres chronologiczny przyjęty w niniejszym tomie aż do XVI w., a więc daleko poza okres piastowskiej władzy królewskiej. Tom zamykają rozważania Henryka Samsonowicza dotyczące kwestii „Kto podejmował decyzje w samorządnych miastach średniowiecznej Polski?“. Publikacja zawiera liczne plany miast, a także indeks nazw miejscowych i osobowych.
Rechtsstadtgründungen im mittelalterlichen Polen, wyd. przez Eduarda Mühle [Städteforschung. Veröffentlichungen des Instituts für vergleichende Städtegeschichte. Reihe A: Darstellungen, tom 81]. Böhlau-Verlag, Köln i in. 2011 – ISBN 978-3-412-20693-2, 395 str. z 31 rycinami, € 39,90.
