Autor – Felix Ackermann – jest od lutego 2016 r. pracownikiem naukowym NIH w Warszawie, a obecnie doskonali swoje opracowane na podstawie Grodna instrumentarium historycznej antropologii miejskiej w ramach projektu poświęconego więzieniom w porozbiorowej Rzeczpospolitej.
Zarówno przed II wojną światową, jak i po niej Grodno stanowiło przestrzenny, społeczny i symboliczny układ podlegający ciągłym przemianom. Niniejsza praca odwołuje się do pojęcia palimpsestu, opisując różne sposoby odczytywania znaków historycznych i kulturowych oraz zastępowania ich innymi. Podczas tworzenia nowych narracji starsze elementy częściowo wymazywano. Z kolei nowe interpretacje zyskiwały legitymację dzięki odsłanianiu i odczytywaniu dawniejszych warstw. Aby rozszyfrować ten skomplikowany układ znaków, autor zestawia zarówno historiografie o charakterze narodowym, jak i radzieckie, łącząc w ten sposób dotychczas odrębne narracje.
Przedstawione tu dzieje Grodna w latach 1919–1939 to modelowa historia zniszczenia i odrodzenia środkowoeuropejskiego miasta. Cechą szczególną Grodna było jego położenie na terenach historycznego pogranicza litewskich, polskich i białoruskich obszarów osadnictwa. Charakterystyczny dla regionu był melanż ludności chrześcijańskiej, a także wysoki, sięgający 50 % udział Żydów wśród mieszkańców miasta. Perspektywa przyjęta w niniejszej pracy, zogniskowana na procesach kulturowego przyswojenia przestrzeni miejskich, umożliwia analizę interakcji i nawarstwiania się różnych grup etnicznych, religijnych i językowych na poziomie lokalnym. Pozwala ukazać manifestacje tożsamości politycznych i kulturowych Polaków, Żydów, Rosjan i Białorusinów po I wojnie światowej, wykazując przy tym, że aż do 1939 r. przestrzeń miejska nie podlegała całkowitej segregacji narodowościowej.
W drugiej połowie lat trzydziestych XX w. mnożyły się próby podsycania konfliktów o charakterze etnicznym i narodowościowym. W czasie II wojny światowej następujące po sobie radzieckie i niemieckie okupacje doprowadziły do radykalizacji wzajemnego postrzegania w kategoriach etniczno-narodowych.
II wojna światowa doprowadziła do niemal całkowitego zerwania więzi między dawnymi mieszkańcami miasta. Wskutek mordu na Żydach oraz wysiedlenia znacznej części polskiej ludności Grodno straciło prawie dwie trzecie ludności. Etniczna dekompozycja w połączeniu z zachowaniem części substancji miejskiej ułatwiło sprawną sowietyzację Grodna po 1944 r.
Trwała akulturacja przybyszów do rosyjskojęzycznej radzieckiej kultury miasta była nie tylko skutkiem przymusu, stosowanego np. w procesie kolektywizacji rolnictwa czy też w oficjalnej polityce językowej. Wynikała również z determinacji migrantów, by odrzucić swoją chłopską tożsamość. Skutkiem tego w Grodnie doszło do niemal całkowitej językowej rusyfikacji miejskich przestrzeni komunikacji.
Niniejsza praca ukazuje jak historycy, obrońcy zabytków, archeolodzy, działacze partyjni, muzealnicy, pisarze, nauczyciele, politycy i inni działacze lokalni wciąż na nowo odczytują grodzieński palimpsest. Poprzez analizę procesu budowy radziecko-białoruskiego miasta po zniszczeniach II wojny światowej autor stał się uczestniczącym obserwatorem negocjacji lokalnych interpretacji historii. W tym sensie niniejsza praca jest nie tylko przyczynkiem do badania komunikacji międzyetnicznej jak również kultur pamięci w środkowoeuropejskiej przestrzeni miejskiej. Jest także wkładem w tworzenie różnorodnego białoruskiego miasta, a tym samym częścią wciąż jeszcze trwającego procesu.
Felix Ackermann: Palimpsest Grodno. Nationalisierung, Nivellierung und Sowjetisierung einer mitteleuropäischen Stadt 1919–1991 (DHI Warschau, Quellen und Studien, 23). Wiesbaden: Harrassowitz 2010. 370 str. ISBN 978-3-447-06425-5.
Download
