Projekty zakończone

Projekty opracowywane w NIH w Warszawie w minionych latach.


Rettung der Juden während des Zweiten Weltkrieges in kontemporären europäischen Museen

Bearbeiterin: Zofia Wóycicka

[English description here]

In den letzten zwei Jahrzehnten wurde in verschiedenen Ländern Europas eine bemerkenswerte Anzahl von Museen errichtet, die Menschen gewidmet sind, die während des Zweiten Weltkriegs Juden geholfen haben. Sie sind Ausdruck des wachsenden internationalen Interesses an diesem Aspekt der Geschichte des Holocausts. Sowohl auf europäischer als auch auf nationaler Ebene erlebt das Thema der Judenrettung eine außergewöhnliche Konjunktur. So betonte man in der Stockholmer Erklärung die von der Task Force im Jahr 2000 angenommen wurde, wie wichtig es sei, die Erinnerung an jene selbstlosen Menschen zu bewahren, „die sich den Nazis widersetzten und manchmal gar ihr Leben ließen, um Opfer des Holocaust zu schützen oder zu retten“. Im Jahr 2007 unterzeichneten die Mitgliedsstaaten des Europarates eine Feierliche Hommage an die „Gerechten“ Europas. 2012 erklärte das Europäische Parlament den 6. März zum Europäischen Tag des Gedenkens an die Gerechten. Darüber hinaus wurden in den letzten zwei Jahrzehnten in mehreren Ländern Europas Gesetze und offizielle Feiertage eingeführt sowie staatliche Zeremonien zur Ehrung der nationalen Gerechten abgehalten.

Das Thema Judenrettung ist nicht nur von historischer Bedeutung, sondern hat auch im Bereich der politischen Bildung eine hohe Relevanz. Folgt man der These von Natan Sznaider und Daniel Levy, so ist die Entstehung der „kosmopolitischen Erinnerung“ in Bezug auf den Holocaust u.a. auf die Entwicklung des Menschenrechtsdiskurses und die damit einhergehende Universalisierung der Geschichte zurückzuführen. Vergangenheit wird danach zunehmend als ein Reservoir von Rollenmodellen (oder –Gegenmodellen) für die Gegenwart und Zukunft verstanden. In diesem Zusammenhang kann man auch die Konjunktur für das Thema „Gerechte“ betrachten, die sehr klare Vorbilder zu bieten scheinen. Die Erörterung der Dilemmas, mit denen die Helfer und die Hilfsempfänger konfrontiert waren, kann aber auch ein besseres Geschichtsverständnis schaffen und dazu dienen, gerade die schwierigen Fragen der Indifferenz, Mitbeteiligung und Bereicherung am Holocaust auf eine zugängliche Weise zu vermitteln. Darüber hinaus können die Rettungsgeschichten Dialog und Aussöhnung zwischen ehemals verfeindeten ethnischen oder religiösen Gruppen fördern.

Gleichzeitig lassen sich aber „die Gerechten“ auch leicht erinnerungspolitisch vereinnahmen. Mit der zunehmenden Fokussierung auf den Holocaust rückten in den 1990er Jahren auch Fragen der Kollaboration, Mitbeteiligung und Profitierung an und von dem Völkermord auch anderer Gesellschaften als der deutschen in den Vordergrund. In diesem Zusammenhang können Initiativen zur Ehrung der Gerechten auch als Versuche gedeutet werden die unbequemen Debatten zu neutralisieren.

Allerdings lässt sich die europa- oder gar weltweite Konjunktur für das Thema Gerechte nicht allein mit der aktuellen Erinnerungspolitik erklären. Eine entscheidende Rolle spielen dabei auch die Massenmedien. Ein zentrales Ereignis der Popkultur, das die Erinnerung an den Holocaust in Europa und den USA maßgeblich prägte, war der Kinostart von Steven Spielbergs Schindlers Liste (1993). Der Film wurde von vielen Millionen Menschen auf der ganzen Welt gesehen und lenkte die Aufmerksamkeit der Öffentlichkeit nicht nur auf den Völkermord an den Europäischen Juden, sondern auch auf Menschen, die den Verfolgten halfen.

In dem Projekt wird  eine vergleichende Analyse von elf Museen in acht Ländern Europas unternommen, die in den letzten zwei Jahrzehnten errichtet wurden (zwei von ihnen befinden sich noch im Bau) und Menschen gewidmet sind, die während des Zweiten Weltkrieges Juden geholfen haben:

1)    Dimiter Peshev Museum in Kyustendil/Bulgarien (2002, Neugestaltung 2013)
2)    Museum Blindenwerkstatt Otto Weidt in Berlin/Deutschland (2006)
3)    Gedenkstätte Stille Helden in Berlin/Deutschland (2008, Neugestaltung 2018)
4)    Staatliches Jüdisches Museum Gaon von Vilnius/Litauen (Dauerausstellung: Rescued Lithuanian Jewish Child Tells about Shoah, 2009)
5)    Žanis Lipke Memorial in Riga/Lettland (2012/13)
6)    Lieu de Mémoire au Chambon-sur-Ligon/Frankreich (2013)
7)    Tadeusz Pankiewicz Apotheke in Krakau/Polen (1983, letzter Umbau 2013)
8)    Żabiński Villa im Warschauer Zoo/Polen (2015)
9)    Ulma Museum der Polen die während des Zweiten Weltkrieges Juden gerettet haben in Markowa/Polen (2016).
10)    Villa Emma Nonantola Stiftung/Italien (Dauerausstellung Jewish Children of Villa Emma, 2001/2014, zurzeit im Umbau).
11)    Memorial of the Shoah and Oskar Schindler, Brněnec/Tschechische Republik (im Aufbau)

Hier werden  Museen als Medien nationaler Erinnerungskulturen betrachtet. Gleichzeitig wird versucht den Moment der Kristallisierung einer europäischen oder gar „kosmopolitischen“ Erinnerung an den Holocaust festzuhalten. Ausgehend von Sharon Macdonald’s These von der "Glokalisierung" der europäischen Erinnerung, also der „lokalen Überarbeitung globaler Muster“, steht das Ziel, die Auswirkungen medial tradierter Geschichtsbilder, sowie der Erinnerungspolitik der Europäischen Union und anderer europäischer und internationaler Akteure auf nationale und lokale Institutionen zu untersuchen. Auch der Einfluss globaler Trends in der Entwicklung historischer Museen und Ausstellungen, insbesondere von Holocaustmuseen und –Gedenkstätten soll in Betracht gezogen werden. Gleichzeitig wird  versucht die Eigenheiten der Gerechten-Narrative in den jeweiligen Museen zu erfassen. Im Fokus der Analyse steht dabei nicht nur die textuelle Ebene der Expositionen, sondern auch ihre Form oder – besser gesagt – die Frage, wie diese das Narrativ beeinflusst.

Panoptikum. Die Geschichte des Strafvollzugs im geteilten Polen-Litauen

Bearbeiter: Felix Ackermann

[English description here]

Im Fokus dieses Forschungsvorhabens steht der Transfer von Praktiken kultureller, religiöser und politischer Differenzierung im Gefängnis. Das Projekt untersucht diese anhand der Anwendung neuer Strafgesetze in preußischen, russländischen und Habsburger Gefängnissen auf dem Gebiet des geteilten Polen-Litauen. Dabei werden zwei Entwicklungslinien der untergegangenen Rzeczpospolita zusammengeführt. Einerseits bestraften die drei Teilungsmächte Vertreter bestimmter sozialer Gruppen für ihre kulturellen, religiösen und politischen Aktivitäten zur Wiederherstellung der staatlichen Souveränität. Andererseits setzte sich im Laufe des 19. Jahrhunderts in ganz Europa die Vorstellung von einem neuen, humaneren und effizienteren Strafvollzug durch. Der Widerspruch beider Linien wird aufgezeigt, indem das Projekt anhand der (in Städten gelegenen) Strafanstalten Ideen-, Rechts- und Alltagsgeschichte zusammenführt. Diese werden in eine globale Geschichte des Bestrafens eingefügt.

Mittels des „wandernden Konzepts“ (Stanziani 2009) des Panoptikums soll das Projekt aufzeigen, wie die Rezeption von Ideen, Wissen und Praktiken nicht allein von West nach Ost verlief. Es untersucht, wie die Grundidee des durch Michel Foucault bekannt gewordenen Prinzips der zirkular angelegten Überwachung von Gefangenen im Osten der geteilten Rzeczpospolita entdeckt wurde. Von dort gelangte die Idee der zirkular angeordneten Disziplinierung durch Jeremy Bentham in den Westen des Kontinents und nach Amerika, bevor sie in Form der Architektur moderner Gefängnisse wieder nach Westeuropa diffundierte und kurze Zeit später nach Mittel- und Osteuropa „zurückkehrte“. Mit dem Nachzeichnen dieses ideen- und architekturgeschichtlichen Transfers fügt das Forschungsprojekt Polen und Litauen in den Kontext einer globalen Wissensgeschichte ein. Als Ergebnis des beschriebenen Prozesses entstanden von den 1880er Jahren an im preußischen und im russischen Teilungsgebiet Polen-Litauens moderne Gefängniskomplexe wie die Festungsanlage in der großpolnischen Stadt Wronke oder das 1904 fertiggestellte Łukiszki-Gefängnis im litauischen Wilna.

Mit Hilfe eines kulturwissenschaftlichen Zugangs werden diese Gefängnisse nicht nur als gebaute Ideen analysiert. Ins Zentrum der Betrachtung rückt die alltägliche Handhabung des Strafvollzugs durch die Teilungsmächte sowie ihre Wahrnehmung durch die Insassen sowie die Bevölkerung außerhalb der Gefängnismauern. Dabei wird auf vielfältige Widersprüche zwischen den Idealen der Reformbewegung und den Haftbedingungen sowie Folgen der Haft für die Häftlinge eingegangen. Zentrale Kategorien zur Analyse dieser sozialen Räume sind Arbeit und Religion.

Die Geschichte des Strafvollzugs im geteilten Polen-Litauen soll konsequent als histoire croisée auf mehreren Ebenen geschrieben werden: Erstens als Geschichte des ideengeschichtlichen Transfers von Vorstellungen über die Funktion von Strafen in drei unterschiedlichen Imperien, zweitens als Geschichte der administrativ-politischen Kooperation der Teilungsmächte bei der Verfolgung ihrer Gegner und drittens als verwobene Geschichte ganz unterschiedlicher Nationsbildungen ohne eigene staatliche Strukturen. Eine besondere Herausforderung des Projekts besteht darin, auf den etablierten Forschungen zur Transfergeschichte des polnischen Adels in den drei Teilungsgebieten aufzubauen und die Gefängnisse als heterotopische Orte zu lesen, in denen nicht nur Angehörige der Adelsnation inhaftiert wurden, sondern auch andere Schichten der polnischen und litauischen Gesellschaft sowie Angehörige moderner Nationen, die erst im Laufe des 19. Jahrhunderts in Abgrenzung zu Polen entstanden.

Mit Methoden der Historischen Stadtanthropologie werden über Wronke und Wilna hinaus weitere Gefängnisse in Minsk und Lemberg als Mikrokosmen dieser Entwicklung untersucht. Dazu wird eine Vielzahl von Primärquellen herangezogen, die über die administrative Korrespondenz zu Fragen des Strafvollzugs hinaus Briefe, Tagebücher, Zeitungsartikel, Biographien sowie zeitgenössische Abhandlungen umfassen.


Im Spannungsfeld von Ideologie, Religion, Sprache und regionaler Identität. Die NSDAP im Ermland 1928-1945

Bearbeiter: Ralf Meindl

Ostpreußen wurde im 19. und der ersten Hälfte des 20. Jahrhunderts von einem sehr differenzierten Regionalismus geprägt. In Teilen der Provinz wurde überwiegend Polnisch oder Litauisch gesprochen, das Ermland bildete eine katholische Insel im ansonsten fast ausschließlich evangelischen Land. Jede der Teilregionen hatte auf dieser Basis eine eigene Kultur entwickelt, die sich oft erheblich von derjenigen der Nachbarregionen unterschied. Besonders deutlich wird dies beim Ermland. Dieses in sich sehr heterogene Gebiet definierte sich durch die historischen Grenzen des Fürstbistums Ermland, das sich 1525 der Reformation verweigerte und so zur katholischen Enklave im protestantischen Herzogtum Preußen wurde. Seine Bevölkerung war seit dem Mittelalter in mehreren Wellen aus deutschsprachigen Gebieten und aus Polen eingewandert, weshalb der südliche Teil des Ermlandes zweisprachig war.

Vor diesem Hintergrund bildete das Ermland selbst im heterogenen Ostpreußen ein Phänomen sui generis. Seine katholische Grundierung prägte auch das politische Verhalten der Ermländer – spielte die katholische Zentrumspartei in den anderen Regionen Ostpreußens keine Rolle, so wurde sie im Ermland mit großer Mehrheit gewählt. Für die NSDAP galt das Gegenteil. Während der protestantisch-ländliche Teil Ostpreußens geradezu prototypisch dem sozio-politischen Profil einer Erfolgsregion der Partei Hitlers entsprach, bildete das Ermland ebenso prototypisch das Wählermilieu ab, in das die NSDAP kaum eindringen konnte. Sowohl die Wahlergebnisse als auch einige Widerstandshandlungen nach 1933 bestätigen dies.

Die NSDAP betrieb großen Aufwand, um das Ermland in eine ebensolche Hochburg des Nationalsozialismus umzuformen wie es das übrige Ostpreußen war. Davon ausgehend untersucht das Projekt die Interaktion zwischen NSDAP-Funktionären, Klerus, katholischen Vereinsaktivisten und Bevölkerung des Ermlandes als Fallbeispiel für den Versuch eines Regimes mit totalitärem ideologischem Verfügungsanspruch und seines diesbezüglich wichtigsten Organs, eine sich verweigernde Region gefügig zu machen bzw. für sich zu gewinnen. Dabei soll die These untersucht werden, dass es den nationalsozialistischen Organen zwar bei Teilen der Bevölkerung gelang, diese für sich zu gewinnen, insgesamt aber gerade der Versuch, die regionale Kultur und Identität durch eine neue, überregionale Loyalität in allen Lebensbereichen zu Führer und Ideologie zu ersetzen, zu einer Stärkung der regionalen Bindungen und Identifikationen führte.

Zur Einordnung sollen auch zwei Ausblicke herangezogen werden, die über das Jahr 1945 hinausgehen. Zum einen wird untersucht, inwieweit die Separation der ermländischen Vertriebenen von der Landsmannschaft Ostpreußen und dem BdV auch auf die verstärkte Regionalisierung der Zwischenkriegszeit zurückzuführen ist. Als Arbeitshypothese gilt hier, dass das Ermland als eine Art positiver Gegenpol konstruiert wurde zu dem in der Bundesrepublik weit verbreiteten Bild, Ostpreußen sei eine so stark nazifizierte Provinz gewesen, dass der „Verlust“ der Provinz sowie Flucht und Vertreibung als gerechte Strafe für diese Orientierung anzusehen seien. Zum anderen soll gezeigt werden, dass es der katholische Charakter des Ermlandes sowie seine polnischsprechenden Bevölkerungsteile den polnischen Neusiedlern nach 1945 erleichterten, der offiziellen Geschichtsinterpretation der Volksrepublik Polen zu folgen, welche postulierte, das Ermland sei historisch polnische Erde und durch die Grenzverschiebungen am Ende des Zweiten Weltkriegs zum Mutterland zurückgekehrt.

Die Studie wird die Identitätskonstrukte und Positionen der Akteure erarbeiten, die Interdependenzen und Dynamiken zwischen ihnen darstellen und schließlich deren Folgen für die Regionalisierungsprozesse des Ermlandes sowie deren zeitgenössische wie spätere Wahrnehmung analysieren. Das Projekt schließt damit eine Lücke in der identitätsgeschichtlichen Forschung, die es bisher verhindert hat, die regionale Entwicklung Ostpreußens in ihrer gesamten Ausdifferenzierung zu betrachten und legitimatorische Diskurse der Nachkriegszeit einzuordnen.

Wspólny projekt „Wiedza bez granic"

W ramach wspólnego projektu „Wiedza bez granic" NIH w Warszawie, NIH w Moskwie i Instytut Orientu w Bejrucie realizują projekt badawczy pod tytułem „Relations in the Ideoscape: Middle Eastern Students in the Eastern Bloc (1950's to 1991)”. Jego celem jest zbadanie – z perspektywy dziejów kultury i historii społecznej – stosunków naukowych między społeczeństwami byłego bloku wschodniego i Bliskiego Wschodu podczas zimnej wojny, kiedy tysiące studentów napływały do uniwersytetów i innych uczelni w krajach „realnego socjalizmu”. Ważną rolę w tym procesie odgrywali studenci z krajów arabskich oraz Iranu i Turcji, którzy dostawali stypendia, by kształcić się na uniwersytetach w dawnym bloku wschodnim – głównie w zakresie inżynierii, medycyny i nauk przyrodniczych, ale także sztuki, humanistyki i nauk społecznych. Chociaż programy stypendialne uznawano w tym okresie za formę eksportu tak zwanej „komunistyczno-socjalistycznej nowoczesności”, to przepływ idei nie był bynajmniej jednokierunkowy, gdyż – jak można wykazać – wymiana intelektualna wpływała także na rozwój wiedzy i nauki w krajach bloku wschodniego. Dlatego głównym celem tego interdyscyplinarnego projektu jest zrozumienie powstałych w ten sposób stosunków naukowych z perspektywy studentów z Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej, odtworzenie trajektorii ich życia zawodowego oraz określenie wpływu, jaki zdobyte wiadomości i doświadczenia miały na ich przyszły los oraz na rozwój reprezentowanych przez nich dyscyplin. Projekt ma w swojej metodologii charakter interdyscyplinarny i opiera się zarówno na badaniach archiwalnych, jak i wywiadach biograficznych z dawnymi uczestnikami owych programów wymiany naukowej.

Projekt jest finansowany przez Ministerstwo Edukacji i Badań Naukowych Niemiec.

Geographies of Political Affinity and the Urban Space: Knowledge Relations between Polish People’s Republic and Iraq in Architecture and Planning

Opracowanie: Dorota Woroniecka-Krzyżanowska

[English description here]

Przewrót z 1958 roku wyniósł do władzy reżim Abd al-Karima Qasima i zmienił kurs polityki zagranicznej Iraku w stronę silniejszych więzi z krajami bloku wschodniego. W nowym układzie geopolitycznym prężnie rozwijała się współpraca między Irakiem a Polską Rzeczpospolitą Ludową. Jednym z najważniejszych pól współpracy był transfer edukacji i technologii, także w zakresie architektury i planowania. Już rok po rewolucji zaczęli przyjeżdżać do Polski pierwsi iraccy studenci. W kolejnych latach ich liczba stopniowo rosła, osiągając punkt kulminacyjny na początku lat osiemdziesiątych. Ogółem stanowili oni jedną z największych grup narodowych wśród studentów zagranicznych w PRL. Jednocześnie grupa polskich wykładowców pracowała na wydziałach architektury na uniwersytetach w Bagdadzie i Mosulu. W wymianie intelektualnej uczestniczyli również liczni architekci i planiści, pracujący dla irackich instytucji publicznych i firm prywatnych. W łonie dawnego bloku wschodniego polscy specjaliści wyrobili sobie w ten sposób renomę w zakresie planowania przestrzennego i konserwacji zabytków, a Irak stał się jednym z najważniejszych krajów, w których mogli pracować polscy inżynierowie, architekci i planiści. Te trzy grupy połączyło również doświadczenie interakcji z innymi systemami wiedzy, rzeczywistościami i stylami życia.

Celem niniejszego projektu cząstkowego jest zbadanie stosunków naukowych w dziedzinie architektury i planowania przestrzennego między Irakiem a Polską Rzecząpospolitą Ludową od schyłku lat pięćdziesiątych po rok 1989 poprzez analizę doświadczeń zawodowych i biografii: 1. irackich absolwentów architektury i/lub planowania przestrzennego na polskich uniwersytetach; oraz 2. polskich wykładowców i specjalistów współpracujących z uczelniami irackimi. Projekt łączy antropologię społeczną z historią, a pod względem metodologicznym opiera się na analizie materiałów archiwalnych dostępnych w Polsce i Iraku, a także na pogłębionych wywiadach z uczestnikami i świadkami tej wymiany. Szczególnie skupia się zaś na pojedynczych osobach, zespołach i instytucjach oraz ich sposobie widzenia różnic i podobieństw między różnymi systemami wiedzy oraz na znaczeniu tej naukowej interakcji dla ich osobistej i zawodowej przyszłości.

 

Sojusze wyobrażone i świat sztuki – wymiana wiedzy między Polską Rzeczpospolitą Ludową a krajami arabskimi w dziedzinie sztuk plastycznych

Opracowanie: Mustafa Switat 

Polska Republika Ludowa, a także inne kraje bloku wschodniego odpowiedziały na apel ONZ o pomoc edukacyjną dla krajów rozwijających się, tak zwanych krajów Trzeciego Świata, w tym krajów Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej. W rezultacie kształcenie arabskich studentów na polskich uczelniach było jedną z najważniejszych dziedzin współpracy naukowej i technicznej między socjalistyczną Polską a krajami arabskimi, w których funkcjonował socjalistyczny system rządów lub sympatyzowali z nim ich rządzący. Pierwsi studenci z tych krajów zaczęli przyjeżdżać do Polski od późnych lat pięćdziesiątych. Głównie wybierali studia medyczne, techniczne i humanistyczne. Studentów kierunków artystycznych było stosunkowo niewielu, chociaż reprezentowali oni sektor, w którym w państwach arabskich szczególnie widoczny był niedobór wykwalifikowanej kadry. Rozwój sztuki został wpisany w proces modernizacji krajów arabskich, stopniowo w tym okresie uzyskujących niepodległość. Sztuka, jako ważny element lokalnej kultury, odegrała ważną rolę w budowaniu tożsamości narodowej. Postępy w tej dziedzinie wspierane były przez instytucje państwowe, co znalazło odzwierciedlenie m.in. w zagranicznych stypendiach w ramach międzyrządowych umów dwustronnych. W rezultacie dzięki stypendiom swojego rządu (w przypadku np. Syryjczyków) lub polskiego rządu (w przypadku np. Marokańczyków) obywatele tych krajów ukończyli studia w Polsce, a po powrocie do kraju podjęli pracę dydaktyczną w akademiach sztuk pięknych lub innych instytucjach kultury, tworząc kadrę kształcącą kolejne pokolenia malarzy, grafików i rzeźbiarzy.

Celem tego projektu cząstkowego jest zbadanie transferu wiedzy z zakresu sztuk plastycznych – malarstwa, rzeźby i grafiki – między Polską Rzeczpospolitą Ludową a krajami arabskimi w okresie od końca lat pięćdziesiątych XX wieku do początku polskiej transformacji (1989). Badanie przepływów intelektualnych będzie możliwe dzięki połączeniu metodologii historii mówionej z interpretacją socjologiczną  i antropologiczną. Głównymi aktorami wymiany wiedzy byli arabscy studenci historii sztuki oraz kierunków artystycznych na polskich uniwersytetach, wydziałach artystycznych akademii sztuk pięknych (lub innych wydziałach, jeśli prowadzili również działalność artystyczną), a także ich profesorowie. Analiza biografii opracowanych na podstawie materiałów archiwalnych, ego-dokumentów i wywiadów pogłębionych z byłymi studentami oraz z przedstawicielami świata sztuki ma odpowiedzieć na pytanie o ich aktywny udział i wpływ na rozwój życia artystycznego w ich krajach oraz świecie arabskim. Dlatego projekt ten koncentruje się na wizualizacji sojuszy w dziedzinie sztuk plastycznych w kontekście indywidualnym, państwowym i ponadregionalnym.

 

Oryginalny blok wschodni? Sposób prezentacji państwowego socjalizmu w turystyce miejskiej Europy Środkowo-Wschodniej

Opracowanie: Sabine Stach

Wystarczy pobieżny przegląd miejskich ofert turystycznych w Europie Środkowo-Wschodniej, aby dostrzec znaczną liczbę propozycji, dzięki którym turysta bądź turystka stanąć mogą oko w oko z dziedzictwem państwowego socjalizmu. Oprócz prywatnych i państwowych muzeów, miejsc pamięci i parków tematycznych, których tematem przewodnim jest „komunizm”, istnieją również komercyjni organizatorzy turystyki, oferujący – zazwyczaj w języku angielskim – specjalistyczne wycieczki po miastach, poświęcone komunizmowi jako takiemu i jego materialnym pozostałościom. Obok zorientowanych na przygodę tzw. „communist tours“ w zabytkowych pojazdach, coraz większą popularnością cieszą się tzw. „free walking tours“, które często umożliwiają spotkanie z historią najnowszą.

Właśnie te wycieczki po mieście, piesze bądź objazdowe, stanowią temat przewodni projektu badawczego. Skupia się on na guided tour jako podstawowym elemencie turystyki, który obiecuje zarówno przekazanie wiedzy historycznej, jak i rozrywkę i zabawę. Zgodnie z założeniem tylko w ten sposób osoba zainteresowana otrzyma dostęp do miejsc i informacji, które w innym przypadku pozostałyby przed nią ukryte. Zadaniem przewodnika jako pośrednika między kulturami jest wybranie dla gości lokalnego dziedzictwa kulturowego i jego objaśnienie. Zgodnie z hipotezą badawczą polski i czechosłowacki socjalizm państwowy muszą zostać przedstawione w sposób dopasowany do wiedzy i oczekiwań płacących gości z całego świata. Autentyczność – stanowiąca centralny punkt odniesienia dla turystyki – wydaje się przy tym odgrywać określone role na różnych poziomach: obietnica autentyczności „communist heritage tours“ odnosi się do materialnych pozostałości czasów przed 1989 r. tak samo jak do przeżyć turystycznych tu i teraz.

Mimo iż w minionych dwudziestu latach w ramach niemieckich, ale również w ramach polskich badań na temat pamięci i kultury historii przygotowywane były liczne studia na temat najróżniejszych popularnych sposobów przekazywania historii, nie obejmowały one prawie w ogóle komodyfikacji historii w turystyce. Na znaczenie międzynarodowego przemysłu turystycznego wskazuje się co najwyżej na marginesie (np. w badaniach na temat muzealizacji historii). Na razie brakuje konceptualizacji guided tour jako punkt wyjścia do powstawania konkretnych obrazów i mającej wpływ na interpretację historii. I właśnie w tym miejscu rozpoczyna się omawiany projekt badawczy: W oparciu o sposoby prezentacji socjalizmu państwowego w komercyjnej turystyce miejskiej, poszukuje się odpowiedzi na pytanie o mechanizmy działania opowiadania historii podczas oprowadzania. Co się dzieje, kiedy historia staje się przedmiotem usługi w przestrzeni publicznej? Jaki wpływ na opowiadanie mają z jednej strony topografia miasta i wybrana trasa, a z drugiej potrzeba przeżyć i wcześniejsza (wizualna) wiedza turystów? Jakie tematy są poruszane, a jakie pomijane? W jaki sposób można opisać skuteczne w tym zakresie „fikcje autentyczności” (Pirker et al. 2010)? I jak można ująć w sposób teoretyczno-koncepcyjny i niezależny od „punktu widzenia turysty” (Urry 1990) pętlę feedbacku, na którą składają się oczekiwania turysty, komodyfikacja i historia.

Aby odpowiedzieć na te pytania, nawiązuje się do klasycznego podejścia socjologii turystyki oraz do teoretycznych przemyśleń na temat pojęcia heritage. Wychodząc od tezy, że przestrzeń miejska jako taka ma wpływ na sposób przedstawiania i zapamiętywania historii, planowane są studia przypadku w trzech miastach, które różnią się znacznie pod względem architektury z czasów socjalizmu: Warszawa, Praga i Bratysława. Najpierw należy ująć poszczególne oferty i je stypologizować, a następnie opisać ich narratywne i performatywne cechy szczególne. Pod względem empirycznym badanie opiera się na obserwacjach poczynionych przy jego przeprowadzaniu, a także na wywiadach z przewodnikami miejskimi i organizatorami wycieczek w wymienionych miastach.

Adlige Identitäten und Repräsentationskulturen im Königlichen Preußen des 17. und 18. Jahrhunderts

Bearbeiterin: Sabine Jagodzinski (bis 2021)

Für den Adelsstand der Frühen Neuzeit war die repräsentative Darstellung seiner Identität im Sinne der Verortung von Person und Geschlecht sowie ihrer Bedeutung und Loyalität existentiell, in der Region des Königlichen Preußen jedoch nicht ganz einfach. Dieser wird während der Inkorporation unter die polnische Krone (1454–1772) von der historischen Forschung eine gewisse Autonomie und ein daraus resultierendes Landesbewusstsein bescheinigt. Das Königliche Preußen war wirtschaftlich heterogen, mehrsprachig, mehrkonfessionell, ständisch und städtisch sowie von einer wechselvollen Konfliktgeschichte geprägt. Man kann also auch regionsintern von sich überlappenden regionalen Bezugskategorien sprechen. Einerseits waren die Adligen eine Elite, die – in Konkurrenz oder Zusammenwirken mit städtischen Eliten in Danzig (Gdańsk), Elbing (Elbląg) und Thorn (Toruń) – auf ihre materielle wie rechtliche Absicherung bedacht war. Prestigeerhöhung und genealogische wie repräsentative „Öffentlichkeitsarbeit“ waren dazu von grundsätzlicher Bedeutung. Andererseits gab es innerhalb ihrer Gruppe wirtschaftliche, konfessionelle sowie politisch bedingte Unterschiede.

Umso wichtiger sind in dieser Hinsicht die Fragen des Forschungsbereichs nach Ausdifferenzierungen, Integration und Abgrenzung für das Selbstverständnis und die Repräsentationskulturen der adligen Geschlechter. Zeigte sich im Königlichen Preußen eine adlige „Regionalidentität“ oder ein „Kosmos regionaler Identitäten“ (Bömelburg) in visuellen, materiellen oder performativen Repräsentationsmaßnahmen? Und wenn ja, wie funktionierten sie? Welcher Mittel künstlerisch-materieller Kultur bedienten sich Magnaten und wohlhabende Szlachta, um ein gedachtes oder reales, regionales oder überregionales adliges Bewusstsein darzustellen? An welche Traditionen und Erfahrungen knüpften die Geschlechter dabei an?

Diese Fragen für die Region des „anderen Preußen“ (Friedrich) sind mit dem Potential und den Quellen der Kunst- und Kulturwissenschaft zu klären. Bislang konzentrierten sich kunsthistorische Arbeiten zu der Region auf das künstlerische Schaffen für die Städte, Bürger, Kirchen, den Hof oder den Deutschen Orden. Für den Adel und sein künstlerisch-mäzenatisches Wirken sowie die gegenseitige Beeinflussung von Bürgern und Adligen auf diesem Gebiet hingegen bestehen noch große Lücken. Zweifelsohne liegt das in Teilen an der wenig komfortablen Quellenlage, da die Adelssitze mitsamt ihren Interieurs auseinandergerissen oder zerstört wurden. Untersucht werden sollen deshalb Werke der bildenden wie angewandten Künste und der Architektur, die die religiösen, memorialen und repräsentativen Denk- und Funktionsräume der einflussreichen Adelsgeschlechter prägten. Dazu gehören Adelssitze mit ihrer künstlerischen Ausstattung, Kirchen, Grabmäler, Stiftungen, Sammlungen usw. Betrachtet werden die Objekte selbst oder – im Falle ihres Verlustes – die Spuren, die sie in Inventaren, Briefen oder Beschreibungen hinterlassen haben.

Aufgrund der medialen und entstehungsgeschichtlichen Vielfalt werden verschiedene methodische Zugänge kombiniert, so z.B. die Forschungen zu materieller Kultur und Kulturtransfer, Regionsbildungs- und Raumdiskursen mit ikonographischen, funktionsanalytischen, kunstsoziologischen und rezeptionsästhetischen Ansätzen. Bei der Untersuchung sind Faktoren wie die verzweigten Familienstrukturen des Adels, der starke städtische Einfluss und das Verhältnis zu anderen Regionen zu berücksichtigen. In einer transregionalen Perspektive sollen deshalb auch das benachbarte Herzogtum Preußen, die ähnlich strukturierte Lausitz während der sächsisch-polnischen Union oder Gebiete Kronpolens in den Blick genommen werden.

Maciej Górny: Niepodległości. Nowy ład w Europie Środkowo-Wschodniej na drodze od faktów do rytuału

(do 2020r.)

11 listopada po raz pierwszy od ponad czterech lat na froncie zachodnim Wielkiej Wojny zamilkły działa. Walki wygasły, wkrótce miały się rozpocząć negocjacje pokojowe w Paryżu. Także w Europie Środkowo-Wschodniej nowe lub odrodzone państwa (Czechosłowacja, Polska i Jugosławia), zdobywcy nowych terytoriów (jak Rumunia) oraz kraje okrojone z części terytoriów (jak Węgry, Austria i Bułgaria) sytuowały daty swoich symbolicznych początków w okolicach 11 listopada. Sensy nadawane tym wydarzeniom różniły się jednak bardzo wyraźnie, podlegając pełnym emocji dyskusjom politycznym. Wybór konkretnej daty często stawał się przedmiotem negocjacji. Zrodzona z tych negocjacji polityka historyczna również nie była wolna od kontrowersji.
Projekt „Niepodległości. Nowy ład w Europie Środkowo-Wschodniej na drodze od faktów do rytuału” dotyczy publicznych debat wokół uzyskania niepodległości przez państwa Europy Środkowo-Wschodniej jak również procesów odgórnej i oddolnej rytualizacji tej historii. Poza perspektywą badań pamięci odwołuje się do refleksji nad ekonomizacją i mediatyzacją historii.
Celem projektu jest analiza porównawcza polityk historycznych oraz publicznych kontrowersji w postimperialnej przestrzeni Europy Środkowo-Wschodniej po roku 1918. Bazę źródłową stanowią teksty prasowe i innych mediów, materiały archiwalne, podręczniki szkolne, publikowane wspomnienia oraz materiał ilustracyjny w zakreślonym powyżej zakresie czasowym i terytorialnym.

 


Maciej Górny: Przestrzeń, naród, państwo. Geograficzne koncepcje przekształcenia Europy Środkowo- i Południowowschodniej 1914-1939

Projekt cząstkowy w ramach programu badawczego 1 „Regionalność i powstawanie regionów”

(do końca 2017 r.)

Pod koniec XIX wieku rozwinął się nowy, interdyscyplinarny kierunek badawczy, bazujący na geografii, etnografii, naukach ekonomicznych, etnopsychologii i biologii. Jego celem była identyfikacja i analiza regionów i ich granic. Nowość stanowiła nie tylko sama metodologia, ale i daleko idące upolitycznienie dyscypliny. Pod wpływem dwóch wybitnych naukowców – Paula Vidal de la Blache i Friedricha Ratzla – geografowie coraz śmielej dążyli ku powiązaniu przestrzeni geograficznej z państwem narodowym.

I wojna światowa utorowała drogę do wprowadzenia w życie nowych koncepcji przestrzeni. Rudolf Kjellén, szwedzki uczeń Ratzla, interpretował konflikt jako walkę o przeżycie, toczoną przez państwa traktowane jak żywe organizmy. Z tej perspektywy Niemcy, z uwagi na swe centralne położenie, narażone były na atak ze wszystkich stron. Ta niekorzystna pozycja mogła się jednak obrócić na ich korzyść: dawała bowiem szansę na dynamiczną ekspansję, połączoną z przesiedleniami ludności nieniemieckiej. Europa Środkowo- i Południowowschodnia odgrywała w tej refleksji szczególną rolę. W miarę przedłużania się wojny niemieccy geografowie przestawali dostrzegać na tym terenie poszczególne regiony i narodowości. Zamiast nich widzieli przestrzenie, zaludnione przez amorficzne masy ludzkie, przestrzenie, które w ich oczach przedstawiały pustkę wołającą o gospodarza. Jak daleko zaszło upolitycznienie tej dyscypliny, wykazały paryskie negocjacje pokojowe w latach 1918-1919. Geografia okazała się tam nieoczekiwanie powierniczką wiedzy, kształtującej przyszłość świata.

Podobne idee rozwijały się w powojennych pracach Karla Haushofera i całej niemieckiej szkoły geopolityki. Zdaniem niemieckich geografów, warunkiem spójności regionu była jego gospodarcza samowystarczalność oraz harmonia między krajobrazem naturalnym i kulturowym. Taka perspektywa sprawiała, że za nienaukowe uważali granice biegnące wzdłuż rzek i łańcuchów górskich, ponieważ przecinają one naturalne regiony, niekorzystnie ograniczając przestrzeń życiową ich mieszkańców. A błędnie wytyczone granice – pouczał Haushofer – są zalążkiem przyszłych wojen. Dlatego preferował granice oparte na biologii: geografii klimatycznej bądź roślinnej. Haushofer powtarzał niestrudzenie, że nawet „naturalne” granice nie są jedynie liniami na mapie – lub w krajobrazie – lecz obszarami, w których ścierają się kultury i narodowości. Zróżnicowanie języków i kultur na tym samym terytorium często w ogóle uniemożliwiało klarowny podział przestrzeni na mapie.

Mimo że geografia niemieckojęzyczna aż do drugiej połowy Wielkiej Wojny zajmowała w tym dyskursie stanowisko dominujące, krajobraz naukowy zmienił się gwałtownie za sprawą dynamicznego rozwoju reprezentacji politycznych niewielkich państw i narodów Europy Środkowo- i Południowowschodniej. Eksperci współpracujący z owymi reprezentacjami lub z organami państw narodowych okazali się w czasie wojny co najmniej równorzędnymi partnerami swoich niemieckich kolegów (którzy nierzadko byli ich dawnymi profesorami, co uwypukla biograficzny aspekt tej konkurencji). Autorzy z Europy Środkowo- i Południowowschodniej okazali się szczególnie skuteczni na polu nauki i podpartej nauką propagandy. Udało im się wpłynąć na wyobrażenia przestrzenne „sprawiedliwych granic“. W ich publikacjach ważną rolę odgrywały regiony geograficzne. Ich wyróżnianie, względnie dyskursywne unicestwianie służyło narodowej ekspansji, integracji własnego państwa i jednocześnie dezintegracji sąsiadów. Napięcie pomiędzy narodową perspektywą naukowców a regionalną tematyką ich badań stanowi ciekawy przypadek transnarodowej historii wzajemnych oddziaływań.

W projekcie „Przestrzeń, naród, państwo. Geograficzne koncepcje przekształcenia Europy Środkowo- i Południowowschodniej 1914-1939” zostały przeanalizowane naukowe i polityczne pisma takich autorów jak Eugeniusz Romer, Serb Jovan Cvijić, Ukrainiec Stepan Rudnyćkyj, Niemcy Albrecht Penck, Karl Haushoffer, Max Friederichsen i Joseph Partsch, Węgier Pál Teleki, Rumun Grigore Antipa, czy też Słoweniec Anton Melik. Badania polegały na analizie dyskursu na podstawie prac publikowanych i materiałów archiwalnych oraz materiałów wizualnych (map).


Ruth Leiserowitz: Studia w Europie XIX wieku. Wzajemne oddziaływanie na siebie ponadnarodowych powiązań i tożsamości narodowej

Projekt cząstkowy w ramach programu badawczego 3 „Tożsamość narodowa i powiązania ponadnarodowe“ (01.01.2010–31.12.2016)


Warszawa, która po powstaniu listopadowym (1830/31) stała się narodowym centrum Polski i w drugiej połowie XIX wieku nabierała cech szybko rozwijającej się metropolii, stanowiła dla kultury najróżnorodniejsze stałe punkty odniesienia. Z jednej strony jej powiązania z Paryżem i Brukselą, głównymi ośrodkami Wielkiej Emigracji, były nad wyraz silne. Z drugiej – po 1831 roku miasto i region administracyjnie podporządkowane zostały Rosji, po 1863 roku wcielone jako Kraj Nadwiślański do Imperium Romanowów, przez co podlegały wpływom kultury z Sankt Petersburga. Dochodziły do nich impulsy z kontaktów utrzymywanych przez mieszkańców Warszawy z mieszkańcami innych miast w pozostałych zaborach, zwłaszcza z Poznaniem, Krakowem i Lwowem. Już samo to zapewniało szeroką paletę możliwości kontaktów kulturowych. Które z nich preferowali Polacy zamieszkujący te miasta? Które Żydzi? Jak zachowywali się mieszkańcy innego pochodzenia? Już pierwszy rzut oka na akademickie biografie mieszkańców dziewiętnastowiecznej Warszawy pozwala stwierdzić, że kontakty kulturowe wykraczały daleko poza powiązania z Francją, Rosją i Polską, że wiedza i kultura docierały również z innych obszarów, i to przekraczając liczne granice kulturowe. Młodzież akademicka w związku z brakiem własnych placówek edukacyjnych lub ich niedoskonałością studiowała w całej Europie, gromadząc różnorodne doświadczenia i wrażenia. Inteligencja miejska przez całe stulecie dbała o ponadnarodowe formy kultury i nawiązywała ponadterytorialne sieci kontaktów, dzięki którym możliwa był wymiana wielu idei i treści. W ten sposób Warszawa mogła stać się miastem istotnym w kontekście kultury europejskiej. To „umiejscowienie” w Europie i powiązania w dziedzinie kultury i nauki, powstałe w XIX wieku i tworzące fundamenty politycznych procesów w XX wieku, są dotychczas jedynie w niewielkim stopniu uwzględniane i zbadane.
W związku z powyższym celem naszkicowanego projektu badawczego jest udokumentowanie dla XIX wieku europejskiego „umiejscowienia” warszawiaków pod względem kultury i nauki, odtworzenie nauki wymiany kulturowej i naukowej, oraz pokazanie ich wpływu na rozmaite dyskursy w społeczeństwie oraz na innowacje, w czym istotną rolę odgrywało także stykanie się środowisk polskiego i żydowskiego oraz ich aspiracje. Punkt wyjścia stanowi przy tym podstawowe założenie, że procesy „umiejscawiania się” w Europie i tworzenia europejskich powiązań na różnych polach oraz wymiany kulturowej i naukowej doprowadziły do powstania gęstych sieci kontaktów na kontynencie, wpływających również na narodową tożsamością warszawiaków.

Grupę aktorów na tej scenie kulturalno-naukowej będącą przedmiotem badania stanowią mieszkańcy Warszawy z roczników 1770-1870, którzy studiowali za granicą i którzy zdobyte tam doświadczenia i kontakty wnieśli do życia zawodowego w Warszawie. W centrum zainteresowania znajduje się problem wymiany kulturowej i naukowej, rozumianej jako przeniesienie i przejęcie nowych treści, oraz poruszanie się między różnymi kontekstami, włącznie z potencjalną transformacją, jak również efekty lustrzane i mechanizmy wzajemnych wpływów. Chodzi przy tym o różnorodne i dynamiczne procesy, w których stale dokonuje się wielokrotne kodowanie tożsamości indywidualnej i zbiorowej w zależności od kontekstu i punktów odniesienia. Należy przyjąć założenie, że w przypadku tak pojmowanego zjawiska wymiany uwaga badacza kieruje się na procesy społeczne sytuujące się między motywacjami osobistymi a układem warunków strukturalnych.

W oparciu o inne badania nad dziewiętnastowiecznymi procesami wymiany kulturowej można przypuszczać, że zachodziły one nie tyle między narodową polaryzacją, co wpisywał się w nie z góry przy całej ich różnorodności ‘wymiar europejski’. Jako podmioty wymiany analizowane są sylwetki warszawskich studentów lub tych, którzy studiowali za granicą, a dziewiętnastowieczna Warszawa była dla nich miejscem wykonywania zawodu lub miastem, wokół którego koncentrowało się ich życie. Ich doświadczenie i pozycja społeczna, interakcje oraz wytworzone przez nich treści kulturowe i naukowe stanowią istotny czynnik decydujący o całokształcie tej wymiany. Można w nim wyróżnić z jednej strony także wielorakie złożone procesy, przebiegające często przez ‘stacje pośrednie’, z drugiej strony zjawiska transferu negatywnego odgrywają w nim również pewną rolę. Celem projektu jest pokazanie na przykładzie społeczności warszawskiej powiązań i zjawisk przejściowych w najrozmaitszych dziedzinach kultury, które dotychczas z różnych względów (m.in. inną perspektywą badawczą) były sobie przeciwstawiane.
W szerszym kontekście poruszane są ponadto następujące kwestie: Jak rozwijały się rozległe ponadnarodowe sieci przyjaźni lub ponadnarodowych interakcji? Czy dochodziło do wspólnych prac naukowych oraz jak rozwijała się „nauka” jako idea definiująca prace akademickie? Jak powstawały kontakty interdyscyplinarne, międzynarodowe, międzywyznaniowe i wewnątrzżydowskie? Jaki wpływ miały nowe możliwości podróżowania na wybór miejsca studiów i wzrost liczby studentów (w szczególności w związku z nowymi połączeniami kolejowymi)? Jakie trwałe efekty wynikały z ponadnarodowej komunikacji między poszczególnymi metropoliami, z ewentualnego rozwoju tożsamości narodowej podczas studiów oraz ze współoddziaływania umiędzynarodowienia kontaktów i idei państwa narodowego? Interesujące są oprócz tego owe segmenty badań odzwierciedlające stosunki polsko-niemieckie, które między innymi wyjaśniają pozycję języka niemieckiego w miejscowym pluralizmie językowym (m.in. jako języka nauki), oraz wskazówki świadczące o ewentualnych intensywniejszych kontaktach między Berlinem a Warszawą w drugiej połowie XIX wieku.


Karsten Holste: Polityki miejskie w unii polsko-saskiej. Analiza mikrohistoryczna polskiego miasta koronnego Wschowy w perspektywie transnarodowej

Projekt cząstkowy w ramach programu badawczego 1 „Regionalność i powstawanie regionów”
(01.10.2016–30.9.2016)


Projekt, którego celem jest lepsze zrozumienie sprzecznych tendencji rozwojowych polskich miast od końca XVII do połowy XVIII wieku, był realizowany w ramach długoterminowego stypendium Niemieckiego Instytutu Historycznego w Warszawie. Na przykładzie położonego nad granicą Śląska wielkopolskiego miasta koronnego Wschowa badany był wpływ politycznych warunków ramowych, migracji i konfliktów wśród elit na rozwój gospodarczy i demograficzny miasta. Skupienie się na Wschowie było uzasadnione dużym znaczeniem tego miasta dla polskiej Korony, jego opartym na sukiennictwie i lniarstwie potencjałem gospodarczym oraz jego nadgranicznym położeniem. We Wschowie struktury polityczne i prawne Rzeczpospolitej Obojga Narodów spotykały się z gospodarczymi i osobistymi związkami ze Śląskiem, katolickie wysiłki kontrreformacyjne z ze ściśle zintegrowaną miejską gminą luterańską o bogatych tradycjach. Król i szlachta aspirowali do sprawowania władzy nad pewnymi swej siły miejskimi elitami, które ze swej strony usiłowały instrumentalizować króla i szlachtę w swoich wewnętrznych konfliktach.


Jens Boysen: „Bracia broni” w radzieckiej strefie buforowej. Narodowa Armia Ludowa NRD a Wojsko Polskie PRL jako filary reżimu krajowego oraz sojusznicy w erze późnego socjalizmu realnego (1968–1990)

Projekt cząstkowy w ramach programu badawczego 4 „Przemoc i obca władza w XX wieku – «stuleciu skrajności»”
(01.12.2010–31.12.2016)

Tematem pracy jest analiza porównawcza roli, jaką Narodowa Armia Ludowa NRD i Ludowe Wojsko Polskie Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej odegrały w całości systemu politycznego swoich krajów w latach 80. XX w. – kiedy to rządy komunistów w Polsce podważane były już z wielu stron, w znacznym stopniu także przez siły spoza rządzącej partii PZPR, i z trudem zdołały się utrzymać jeszcze przez jakiś czas dzięki bezpośredniemu przejęciu władzy przez reżim cywilno-wojskowy, dokonanemu w grudniu 1981 r. Istnienie destabilizującego oddziaływania, które taki stan rzeczy musiał, w dalszej perspektywie, wywierać na cały „obóz socjalistyczny“ – co jasno widać po kierownictwie SED –, a także całkowita zależność NRD od istnienia tego obozu doprowadziły w latach 80. do prowadzenia przez SED coraz bardziej konserwatywnej polityki wewnętrznej  i jednocześnie coraz większej aktywności w polityce zagranicznej, przy czym władze NRD musiały lawirować pomiędzy (co najmniej) trzema partnerami, z ich punktu widzenia nieobliczalnymi: „ideologicznie niepewną” Polską, RFN, oficjalnie stanowiącą znienawidzonego wroga klasowego, a w rzeczywistości faktycznego ekonomicznego gwaranta NRD, jak również Związkiem Radzieckim jako swoim gwarantem polityczno-wojskowym, który to jednak, pod rządami Gorbaczowa, zaczął stopniowo odchodzić od swoich założeń ideologicznych oraz geopolitycznych.

Szczególnie istotna jest kwestia postaw w obu armiach, w tym przede wszystkim nastawienia ściśle związanego z rządzącą partią korpusu oficerskiego, z uwagi na fakt, że we wczesnych latach 80. po raz ostatni doszło do zaostrzenia wyścigu zbrojeń, co poskutkowało postępującą, wewnętrzną militaryzacją. Jako szczególne zjawisko należy także rozpatrzeć sytuację, że w Polsce, za rządów Jaruzelskiego, armia przez kilka lat bezpośrednio – i pomimo formalnie nadal obowiązującego „realnego socjalizmu” – sprawowała władzę, odwołując się do starszych tradycji narodowych. Z kolei, od lat 70. NRD nie mogło wzgl. nie chciało już więcej odwoływać się to tego rodzaju narodowych uzasadnień i stąd, jako jedyne państwo KBWE, do swej legitymizacji używało konfrontacji systemów. Korpusy oficerskie Układu Warszawskiego, pomimo wszystkich dzielących je różnic, były podobnie wychowywane i współpracowały ze sobą od dziesięcioleci. Warto także zauważyć, że Związek Radziecki, w granicach wyznaczanych swoimi aktualnymi interesami, związanymi ze sprawami bezpieczeństwa zezwalał „państwom satelickim” na niezbędny obszar swobody. Trzeba również wziąć pod uwagę fakt, że armia, w przeciwieństwie do rozmaitych grup paramilitarnych, zarówno w NRD, jak i w Polsce ostatecznie nie starała się używać siły wobec opozycji.

W związku z tym w niniejszym projekcie należy uwzględnić trzy aspekty: indywidualne wewnętrzne stosunki cywilno-wojskowe, postawę sąsiednich państw w stosunku do siebie oraz do Związku Radzieckiego, w obrębie rozpadającego się Układu Warszawskiego, jak również znaczenie narodowych tradycji wojskowych bądź innych czynników normatywnych wpływających na utrzymanie przez armię swojej pozycji w społeczeństwie.


Urszula Zachara-Związek: The Habsburg Wives of Sigismund Augustus. Marrying Cultures – Clashing Cultures

Projekt cząstkowy w ramach programu badawczego 2 „Religia, polityka i gospodarka w Polsce średniowiecznej i wczesnonowożytnej”
(01.01.2014–31.12.2016)

Realizowany temat jest częścią projektu „Marrying Cultures. Queens Consort and European Identities 1500–1800“, finansowanego przez HERA. Jego celem jest rekonstrukcja różnych aspektów wymiany kulturowej związanej z małżeństwami króla Zygmunta Augusta z habsburskimi arcyksiężniczkami – Elżbietą (małżeństwo w latach 1543–1545) i Katarzyną (małżeństwo w latach 1553–1572).

W centrum zainteresowań znajdują się postaci arcyksiężniczek Elżbiety i Katarzyny oraz ich funkcjonowanie na dworze królewskim w Polsce. Kluczową kwestią będzie próba odpowiedzi na pytanie, czy i w jaki sposób przyczyniły się one do wprowadzenia jakichś nowości w szeroko rozumianym obszarze kultury – w ceremoniale dworskim, sposobie organizacji dworu, praktykach religijnych, literaturze, muzyce itp. Z tym wiąże się kwestia, w jakich obszarach było możliwe wprowadzanie innowacji, a w jakich nie i dlaczego. Istotne będzie także zbadanie, w jakich kierunkach przebiegała wymiana kulturowa i czy Habsburżanki przyjmowały także wzorce, z którymi zetknęły się na dworze swojego małżonka.

Punktem wyjścia do badań jest próba charakterystyki środowisk, w których wychowali się przyszli małżonkowie i określenie ich „kapitału kulturowego”. Ważnym pytaniem jest, czy można w ogóle zdefiniować „kulturę habsburską” i „kulturę jagiellońską” w połowie XVI w. Z pewnością nie były to twory jednorodne, ściśle określone, ale można porównywać ich elementy składowe, np. postrzeganie roli królowej i sposoby jej realizacji. Wiąże się z tym także pytanie, na ile możliwości działania królowej wynikały z narzuconych jej ram, będących wynikiem funkcjonujących przekonań, a na ile istotną rolę grały indywidualne cechy charakteru, pozwalające te ramy przekraczać.

Szczególne możliwości odpowiedzi na powyższe pytania daje porównanie funkcjonowania na dworze jagiellońskim dwóch habsburskich arcyksiężniczek, rodzonych sióstr, które w niedługim odstępie czasu zostały żonami tego samego władcy. Inne były wprawdzie okoliczności zawarcia obu tych małżeństw – w momencie zawarcia związku małżeńskiego z Elżbietą Zygmunt August nie był jeszcze w pełni samodzielnym władcą, jak to miało miejsce przy małżeństwie z Katarzyną. W przypadku Katarzyny należy także wziąć pod uwagę wpływ jej pierwszego, krótkotrwałego małżeństwa z księciem mantuańskim, Franciszkiem III Gonzagą. Niemniej jednak porównanie takie stwarza perspektywy uchwycenia szeregu prawidłowości i odniesienia ich do funkcjonujących w literaturze teoretycznych modeli transferu kulturowego.


Iwona Dadej: Geschlechterordnung in polnischen wissenschaftlichen Strukturen 1890–1952. Veränderungen, Kontinuitäten und Brüche

Teilprojekt im Forschungsbereich 4 „Gewalt und Fremdherrschaft im ‘Zeitalter der Extreme’“
(1.1.–31.12.2016)


Das Projekt, dem sich die Bearbeiterin als Langzeitgastforscherin widmete, trug ursprünglich den Titel „Ideelle Gemeinschaften zwischen utopischen Entwürfen und radikalen Projekten. Streifzüge durch reformerisches Gedankengut im polnischen Kontext, 1880–1965“ und befasste sich in seiner Anfangsphase mit utopischen Gedanken und Vorstellungen in Künstler- und akademischen Kreisen des polnischen Exils. Im Zentrum standen dabei zunächst radikale Gedankenexperimente von Vertretern dieser Kreise, die sich aus deren gesellschaftlichen Erfahrungen speisten und eine Plattform für zukunftsorientierte Vorstellungen und gegenwartskritisches Handeln bildeten. Diese Fragen sollten mittels der zwei zentralen analytischen Kategorien Nation und Geschlecht untersucht und die Wege des Transfers vom transnationalen zum partikularen Kontext nachgezeichnet werden.

In der ersten Jahreshälfte 2016 wurde die Konzeption des Projekts im Zuge der Bewerbung um Fördermittel beim Nationalen Wissenschaftszentrum (Narodowe Centrum Nauki) erweitert. Das erweiterte Projekt „Geschlechterordnung in polnischen wissenschaftlichen Strukturen 1890–1952. Veränderungen, Kontinuitäten und Brüche“ wurde bewilligt. Dank der zugesagten Finanzierung wird die Bearbeiterin die Arbeit am Projekt im Rahmen des dreijährigen Programms FUGA 5 ab dem 1. Januar 2017 am Institut für Geschichte der Polnischen Akademie der Wissenschaften (IH PAN) fortsetzen.

Bei dem bewilligten Projekt geht es primär darum, die Beschäftigung polnischer wissenschaftlicher Strukturen und Denkkollektive mit Fragen des Geschlechterverhältnisses in der Langzeitperspektive – von den Anfängen bis zur Gründung der Polnischen Akademie der Wissenschaften im Jahre 1952 – zu untersuchen. Das Projekt baut zum Teil auf der ursprünglichen Idee auf, die utopischen Vorstellungen von Geschlechterordnung um 1900 und die damals entworfenen Zukunftsvisionen im Bereich der Geschlechterverhältnisse zu untersuchen. Daher werden auch die theoretischen Konzepte und Perspektiven übernommen, darunter die Untersuchung der utopischen Gedankenexperimente zu einer künftigen Geschlechterordnung in akademischen Kreisen. Analysiert werden u.a. die Wege des Transfers und der „Übersetzung“ der reformerischen Gedanken in den polnischen Kontext. Hierbei geht es um Zukunftsvisionen und radikale Manifeste, die Bilder von Frauen als wissenschaftlich kreative und produktive Protagonistinnen entwarfen, welche dadurch die Modernisierung der Gesellschaft mitgestalten (Mary E. Bradley, Meta von Salis-Marschlins). Der Wissenschaftsbetrieb kann als ein Ort beschrieben werden, der auch als Labor diente, in dem sich die Fortentwicklung der Geschlechterbeziehungen (zunehmende Präsenz von Frauen an Universitäten, Veränderung ihrer Stellung in Hierarchien und ihrer gesellschaftlichen Position) manifestierte. In dem Projekt werden allgemeine Konzepte der historischen Geschlechterforschung (wie Karin Hausens Thesen zur Geschlechterordnung) ebenso angewendet wie theoretische Zugänge und Konzepte der Wissenschaftsforschung (Theresa Wobbe, Margaret W. Rossiter, Londa Schebinger) und die empirisch fundierten Arbeiten deutscher Forscherinnen wie Petra Hoffman und Annette Vogt.


Katrin Stoll: Historiografia i publiczne korzystanie z historii w czasach późnej nowoczesności. Kolektywne symbole i reprezentacje Holocaustu w Niemczech i w Polsce

Projekt cząstkowy w ramach programu badawczego 3 „Funkcjonalność historii w późnej nowoczesności“

Zarys problemu
70 lat po bezwarunkowej kapitulacji Wehrmachtu i zakończeniu drugiej wojny światowej w Europie, w „nowej Europie” po 1989 roku i rozszerzeniu UE mamy do czynienia równocześnie z boomem wspomnieniowym, ze sporami o pamięć, z konkurencją między ofiarami oraz ze wzmagającym się bagatelizowaniem i akceptacją antysemityzmu, ksenofobii i rasizmu. Zjawisko to, w obliczu wzrostu znaczenia nowych partii i ugrupowań prawicowych, narzuca zasadnicze pytania o „wychowanie po Auschwitz” (Adorno), o status Auschwitz, jak również o konkretny sposób podejścia do prześladowania i wymordowania europejskich Żydów.

Tendencje badawcze i konceptualizacje
Pytanie „dlaczego”, które w swoim wysiłku, by należycie wyjaśnić to co niepojęte, siłą rzeczy kieruje się ku konkretnemu wydarzeniu historycznemu i formułuje pytania o historyczne uwarunkowania sprawstwa i współsprawstwa w „kulturze impregnowanej wrogością do Żydów” (Dan Diner), zeszło w dyskursie historiograficznym na dalszy plan. Wzrosło natomiast znaczenie teorii ukierunkowanych antropologicznie i porównawczo, które prześladowania i wymordowanie europejskich Żydów lokują w ogólnych dziejach przemocy w XX wieku, a także interpretują Szoah jako jedno z wielu ludobójstw. Ludobójstwo jest przy tym pojęciem normatywnym, a nie analitycznym. Jan Tomasz Gross opowiada się w „Sąsiadach” (2001) za tym, aby Holocaust pojmować jako „zjawisko heterogeniczne”, które było zaplanowanym „systemem” eksterminacji a jednocześnie „składało się z pojedynczych epizodów, które improwizowali lokalni przywódcy, w zależności od spontanicznych zachowań […]”. Pojawia się zatem pytanie o to, jaki wpływ miała ta propozycja konceptualizacji na polską historiografię i publiczną debatę o Holocauście w Polsce.

Strategie dyskursywne i ich implikacje
Pamięć o Holocauście uchodzi wprawdzie za bilet wstępu do Europy, ale interpretacja tego wydarzenia jako załamania się cywilizacji, jako wydarzenia, które ma coś wspólnego z nami samymi i naszą kulturą, a także dotyczy nas teraz i w przyszłości, w żadnym razie nie stała się dominująca w Europie. Zamiast tego dają się zauważyć w dyskursie naukowym i publicznym strategie zmierzające do antropologizacji, dekontekstualizacji, normalizacji, relatywizacji, trywializacji, mistyfikacji, nacjonalizacji i uniwersalizacji Holocaustu. Tendencje te ujawniają się zarówno w kraju sprawców, jak i w krajach okupowanych swego czasu przez Niemcy. W Republice Federalnej Niemiec oficjalna polityka „negatywnej pamięci” (Koselleck) służy od co najmniej lat 80. głównie jednemu celowi: „reartykulacji niemieckiego narodu kulturowego i powstaniu nowej narodowej tożsamości” (Geyer/Hansen) – z takim skutkiem, że na dalszy plan schodzi zajmowanie się realnością wydarzeń. Dominująca polityka pamięci w polskim społeczeństwie większościowym umiejscawia Holocaust w narodowej narracji o męczeństwie w czasie drugiej wojny światowej, co prowadzi do marginalizacji mordu na Żydach. Elżbieta Janicka dobitnie pokazała, że w tworzonych w dominującej kulturze reprezentacjach gra toczy się o portret własny polskiego społeczeństwa większościowego.

Cel badawczy i problematyka
Cel badawczy projektu skupia się na interakcjach między obrazami historycznymi i symbolami kolektywnymi wytwarzanymi przez oficjalną politykę pamięci a interpretacjami tworzonymi przez badaczy. Dotyka on następujących zagadnień: jakie retrospektywne interpretacje wydarzeń historycznych znajdują wyraz w praktykach symbolicznych i materialnych formach pamięci, w stanowiskach zajmowanych w publicznych debatach, w konceptualizacjach, koncepcjach i pojęciach występujących w dyskursie naukowym? Czym charakteryzują się krytyczno-analityczne założenia badaczy, które stoją w sprzeczności do dominujących relacji, wzorców interpretacyjnych, konceptualizacji, koncepcji i praktyk?

Studia przypadków
Wyżej wymienione zagadnienia będą opracowywane na podstawie wybranych studium przypadków z Polski i Niemiec. Jeśli chodzi o Niemcy, to zrekonstruowane i zdekonstruowane zostaną m. in. dyskurs wokół 8 maja jako dnia wyzwolenia, który jest przykładem zjawiska „transformacji pojęcia ofiary” (Koselleck) po 1945 roku oraz „dyskurs normalizacyjny” (tzn. ustanowienie paradygmatu o „normalności” brutalnych narodowosocjalistycznych przestępców w badaniach naukowych nt. sprawców).
Co się tyczy nauki w Polsce, to chodzi o przeanalizowanie debaty wokół konceptualizacji polskiego społeczeństwa większościowego względem prześladowań i wymordowania Żydów (rewizja koncepcji i pojęć świadek / bystander). Jako przykład sporów decyzyjnych i interpretacyjnych o symboliczną reprezentację i materialne formy pamięci wybrana została debata nt. wzniesienia pomnika polskich sprawiedliwych na terenie byłego getta warszawskiego. Planowane wzniesienie pomnika było inicjatywą Kancelarii Prezydenta RP i może być interpretowane jako okupacja żydowskiego miejsca pamięci wokół pomnika getta. Jest to zjawisko idące wbrew dyskursowi we współczesnych polskich badaniach nad Holocaustem. Stawia ono pytania o siłę oddziaływania krytyczno-analitycznej historiografii w zinstytucjonalizowanym obszarze pamięci oraz o rozumienie historii i rozumienie epoki, w którym „tu i teraz” pojmowane są jako coś co wynika z historii.


Magdalena Saryusz-Wolska: Recepcja filmów historycznych w Polsce i w Niemczech

Projekt cząstkowy w ramach programu badawczego 3 „Funkcjonalność historii w późnej nowoczesności“

Większość badań dotyczących związków filmu z historią oraz filmu z pamięcią ogranicza się do analizy reprezentacji przeszłości. Badacze i badaczki nierzadko stawiają pytanie o to, jak dokładnie fabuła filmowa przedstawia wydarzenia historyczne. Na ogół pomijane są natomiast zarówno praktyki recepcji, jak i specyfika dyspozytywu, mimo że fakt oglądania filmu w kinie, telewizji, na DVD czy w internecie odgrywa ogromną rolę, gdyż każde z tych mediów stwarza inny kontekst odbioru. Aby uchwycić rolę filmu w kształtowaniu dyskursu o historii, trzeba poddać analizie więcej niż same tylko fabuły. Decydujące jest bowiem to, co odbiorcy z nimi „robią”, jak je aktywnie i kreatywnie odczytują.

Specyfika poszczególnych mediów, odbiorcy oraz ich praktyki, jak również procesy produkcji i ekonomiczne interesy producentów powinny być uwzględniane – na równi z samym utworem – w szczególności, gdy mowa o produktach późnonowoczesnej kultury popularnej. Gdzie widzowie oglądają film? Co robią przed ekranem lub monitorem? Czy konfrontowani są z reklamami? W jaki sposób pisze się o tym w prasie i internecie? Czy da się wskazać paralele pomiędzy poszczególnymi utworami a oficjalnymi działaniami w zakresie polityki historycznej? Jakie treści finansowane są ze środków publicznych, a jakie z prywatnych? Wszystkie te pytania mają fundamentalne znaczenie dla określenia roli filmu jako medium pamięci w okresie późnej nowoczesności.

Należy wyjść z założenia, że nie da się wskazać ogólnych mechanizmów przyswajania filmowych obrazów historii, ponieważ chodzi tu o bardzo złożony problem. Wiele zależy od rodzaju filmu (fabularny, dokumentalny), kontekstów kulturowych, aktualnych wydarzeń politycznych, równoległej oferty programowej w innych mediach i indywidualnych preferencji odbiorców. Planowane badania ograniczą się więc do nielicznych studiów przypadków z Niemiec i Polski – preferowane będą filmy, które pokazywano nie tylko w kinie, ale i w telewizji, ale historia ich recepcji jest względnie zamknięta. Badania nad odbiorem wybranych obrazów historii polsko-niemieckiej, prowadzone zarówno z perspektywy współczesnej, jak i historycznej, wymagają stosowania wielu metod: analizy obrazu, jakościowej analizy treści (każdorazowo: jako punkt wyjścia), analizy dyskursu prasowego (zwłaszcza recenzji i listów nadsyłanych do redakcji gazet i czasopism), kwerend archiwalnych (ze względu na recepcję historyczną), precyzyjnych poszukiwań w internecie (włączywszy w to jakościową i ilościową analizę wyników wyszukiwania), a w niektórych wypadkach także wywiadów oraz obserwacji. Wyniki mają być przedstawione w postaci artykułów w czasopismach naukowych i tomach zbiorowych. 

Jako jeden z możliwych przedmiotów analizy należy wymienić tzw. filmy skandalizujące, tj. takie, które wywołały intensywne echo medialne. Dobrym przykładem takiego filmu byłby pięcioodcinkowy serial telewizyjny Am grünen Strand der Spree (Na zielonym brzegu Szprewy, 1960, reż. Fritz Umgelter), który zawiera pierwsze fikcjonalne obrazy okupowanej Polski i masowych mordów na Żydach, jakie pokazywano w zachodnioniemieckiej telewizji. Serial ten był jednym z większych wydarzeń medialnych tamtego czasu. Mimo że we wczesnych latach sześćdziesiątych nie prowadzono badań telemetrycznych, musiał on osiągnąć bardzo wysoką oglądalność, gdyż prasa nazywała go Straßenfeger (dosł. „wymiatacz” ulicy) – tak określano audycje, które były dostrzegalne w przestrzeni publicznej, ponieważ ulice pustoszały w czasie ich emisji. Oburzenie widzów Am grünen Strand der Spree wywołała przede wszystkim dwudziestominutowa scena egzekucji Żydów, pokazana w pierwszym odcinku. To, czy uda się odpowiedzieć na pytania dotyczące aktywności widzów, równoległej oferty programowej w innych mediach, a także znaczeniotwórczego potencjału serialu, zależy jednak od dostępności źródeł. Nowsze przykłady skandalizujących filmów, które wywołały żywe dyskusje i dotyczyły polsko-niemieckiej historii, to np. trzyodcinkowy serial Nasze matki, nasi ojcowie (2013, reż. Philipp Kadelbach) czy Ida (2013, reż. Paweł Pawlikowski) – w tym ostatnim wypadku polski spór dotyczył jednak tego, że film koncentruje się na Polakach i Żydach, wypychając Niemców na margines narracji.


Aleksandra Kmak-Pamirska: Podlasie i Dolne Łużyce: wizerunek i internalizacja w dyskursie kulturowym i społecznym w XIX i na początku XX wieku

Projekt cząstkowy w ramach programu badawczego 1 „Regionalność i powstawanie regionów”

Projekt ma na celu rekonstrukcję wizerunku regionu peryferyjnego z perspektywy zewnętrznej. Analiza porównawcza zostanie przeprowadzona w odniesieniu do Podlasia i Dolnych Łużyc w XIX wieku i w pierwszych dekadach XX wieku. Obszary te postrzega się, jako regiony peryferyjne, odpowiednio w odniesieniu do pozostałych terenów polskich, jak i niemieckich, pod względem strukturalnym i pod kątem świadomości społecznej mieszkańców. Zarówno Podlasie, jak i Dolne Łużyce były raczej pomijane w dotychczasowych badaniach regionalnych. Zajmowano się obszarami odgrywającymi większą rolę w świadomości społecznej i historycznej, na przykład Galicją, Pomorzem, Górnym i Dolnym Śląskiem. Dlatego skupienie uwagi właśnie na Podlasiu oraz Dolnych Łużycach, definiowanych tutaj jako tereny peryferyjne, przyczyni się do wypełnienia luki badawczej w ramach badań nad regionalnością. Centralnym problemem badawczym będzie omówienie wizerunku regionu peryferyjnego stworzonego przez środowiska zewnętrzne. Istotnym jest, jaki obraz regionów Podlasia i Dolnych Łużyc kreowano w regionach centralnych. Analiza będzie się także koncentrować na czynniku czasu, celem zbadania, kiedy region peryferyjny stawał się istotny dla środowisk zewnętrznych i jaką rolę odgrywał. W ramach badań zostanie również podjęta próba przeanalizowania wątków historycznych, kulturowych i politycznych, wykorzystywanych w regionach centralnych do ukazania jedności centrum i peryferii oraz internalizacji owego wizerunku na omawianych obszarach peryferyjnych. Ważną kwestią badawczą będzie również wskazanie kreatorów obrazu Podlasia i Dolnych Łużyc. Środowiska aktywnie wpływające na tworzenie wizerunku regionu peryferyjnego zostaną przeanalizowane pod względem ilościowym i jakościowym. Analiza będzie się koncentrować na przebadaniu ich pochodzenia, statusu społecznego, aktywności politycznej i zawodowej. Dzięki temu będzie można stwierdzić, na ile wizerunek Podlasia i Dolnych Łużyc tworzony był stricte przez postaci wywodzące się z terenów centralnych, a na ile przez osoby pochodzące z Podlasia i odpowiednio Dolnych Łużyc, które zmieniły miejsce zamieszkania i zajęły się działalnością na obszarze centralnym. W badaniach zostanie także uwzględniony charakter środowisk kreujących obraz Podlasia i Dolnych Łużyc, celem sprawdzenia ich związków m.in. z ośrodkami naukowymi, politycznymi, literackimi, artystycznymi.Zagadnieniem, które nie zostanie pominięte w analizach, jest element peryferyjny nieuwzględniony w perspektywie centralnej, czyli część specyfiki regionalności peryferyjnej, która nie została zasymilowana w ogólnym dyskursie kulturowo-społecznym. W odniesieniu do Podlasia dotyczy to przykładowo kwestii konglomeratu kultury podlaskiej, na którą składały się elementy tradycji litewskiej, (biało)ruskiej czy tatarskiej, w odniesieniu do Dolnych Łużyc natomiast przede wszystkim chodzi o kulturę dolnołużycką. Analiza porównawcza obydwu omawianych regionów peryferyjnych ukazuje podobieństwa na płaszczyznach społeczeństwa, polityki, gospodarki, kultury (w tym religii). Wymienione obszary wpływają na siebie wzajemnie, pozwalając się ująć w model zależności wzajemnej, który zostanie użyty do analizy wpływu i kształtowania myśli aktorów terenów peryferyjnych przez centralnych. W związku z powyższym, ważnym jest znalezienie odpowiedzi m. in. na następujące pytania:

  1. Jaki wizerunek regionu peryferyjnego (Podlasia i Dolnych Łużyc) kreowano
  2. w obszarach centralnych?
  3. Jak konstytuowały się kategorie regionu i regionalności? Jakie elementy regionalności peryferyjnej zostały uwzględnione, a jakie pominięte w dyskursie centralnym?
  4. Jakie środowiska brały aktywną rolę w kreacji wizerunku regionu peryferyjnego?
  5. Z jakich kręgów pochodzili główni aktorzy? Jakie powiązania, kontakty można zidentyfikować na linii centrum - peryferia?
  6. W jakich momentach region peryferyjny stawał się istotny dla środowisk zewnętrznych?
  7. Na jakim fundamencie budowano ewentualną jedność regionów peryferyjnych z centralnymi? Jakie wątki historyczne, kulturowe i polityczne wykorzystywano w regionach centralnych do ukazania jedności centrum i peryferii?
  8. Czy nowy wizerunek został zinternalizowany w regionach peryferyjnych?

Maria Cieśla: Wschodnioeuropejski region gospodarczy jako obszar działania żydowskich przedsiębiorców w XVIII w.

Projekt cząstkowy w ramach programu badawczego 1 „Regionalność i powstawanie regionów”

Celem projektu jest opisanie regionu gospodarczego tworzonego przez żydowskich przedsiębiorców, przy czym region definiowany jest w kategoriach płaszczyzny działania jednostek ludzkich. Przedmiotem studiów jest analiza sieci kontaktów, tworzonych przez przedstawicieli żydowskich elit gospodarczych. Żydowskie sieci kontaktów przedstawione zostaną na szerokim tle magnackich sieci klientalnych.Skoncentrowanie uwagi na roli poszczególnych jednostek w badaniach nad historią Żydów jest wyjątkowo znaczące. Dotychczas Żydzi w dawnej Rzeczypospolitej opisywani byli jako anonimowa grupa. Jednak, jak pokazują prace dotyczące Europy Zachodniej, uwzględnienie w badaniach historycznych perspektywy jednostek umożliwia szczególne podejście do zagadnień związanych z funkcjonowaniem ludności żydowskiej w ramach społeczeństw chrześcijańskich. Oparcie badań na podstawie analiz magnackiej sieci klientalnej pozwala w nowatorski sposób pokazać pozycję Żydów w społeczeństwie dawnej Rzeczypospolitej. Ważne aby wykroczyć poza ścisły podział stanowy społeczeństwa dawnej Rzeczypospolitej.  Realizacji projektu towarzyszą następujące pytania badawcze: jak określano granicę regionu gospodarczego stworzonego przez przedstawicieli żydowskich elit ekonomicznych (stosunek do granic politycznych)? Jakie strategie wykorzystywano do tworzenia sieci kontaktów gospodarczych? Jak krzyżowały się granice etniczne (religijne) oraz społeczne w obrębie takich sieci? Jaką rolę sieci kontaktów żydowskich odgrywały w ramach magnackich systemów klientalnych?Odpowiedzi na te ogólne pytania dostarcza analiza źródeł dotyczących braci Gedala i Szmojły Ickowiczów. Byli to faktorzy magnaccy, arendarze wielu kompleksów dóbr, kupcy aktywni przede wszystkim w Wielkim Księstwie Litewskim w pierwszej połowie XVIII wieku. Postaci te znane są już z wcześniejszych badań, jednak dotychczas nie próbowano opisać ich obszaru (regionu) działania. Nie analizowano także ich sieci kontaktów. Podstawę źródłową badań stanowi korespondencja oraz akta gospodarcze pochodzące z archiwum Szmojły i Gedala Ickowiczów, przechowywane w warszawskim oraz mińskim Archiwum Radziwiłłowskim.


Almut Bues: Projekt główny: Religia i polityka w Europie Środkowej. Rzeczpospolita Obojga Narodów i Kuria Rzymska w okresie wczesnonowożytnym

Projekt cząstkowy w ramach programu badawczego 2 „Religia, polityka i gospodarka w Polsce średniowiecznej i wczesnonowożytnej”

Po Unii Lubelskiej w roku 1569 Rzeczpospolita Obojga Narodów stała się jednym z największych tworów politycznych w Europie, niespojonym jednak jednolitą (centralnie zarządzaną), profesjonalną administracją terytorialną. Rozległość terytorium pociągała za sobą trudności komunikacyjne, wielokrotnie podkreślane przez badaczy, na przykład Antoniego Mączaka. Właściwe okresowi wczesnej nowożytności szlacheckie systemy klientelizmu, nieformalne układy władzy w Rzeczpospolitej Obojga Narodów, funkcjonowały dobrze na poziomie lokalnym, możliwa była też ich mobilizacja w razie potrzeby na rzecz Rzeczpospolitej jako całości, jednak brakło im skuteczności w dłuższej perspektywie. Różne wyznania i wspólnoty religijne, na przykład kalwini, antytrynitariusze (arianie), menonici, prawosławni, Ormianie, muzułmanie i Żydzi dysponowali własnymi sieciami powiązań, podobnie jak mniejszości niemieckie, holenderskie i szkockie. Wzajemny wpływ powiązań personalnych i „wielkiej polityki” był w Rzeczpospolitej obecny również w polityce kościelnej. Rywalizacja jednostek i regionalne sprzeczności interesów utrudniały postronnym osobom odnalezienie się w tym środowisku. Nuncjusze papiescy, podobnie jak posłowie cesarscy, obcą im z początku polską rzeczywistość interpretowali w sposób niezwykle osobisty i nieformalny; wielka rolę odgrywało przy tym miejsce w sieci wzajemnych, niekiedy redundantnych powiązań i kontaktów.

W zbyt niewielkim stopniu badano dotychczas, na ile i w jaki sposób struktury kościelne wpływały na te powiązania. Wolfgang Reinhard pisał o Kościele jako o kanale mobilności społecznej w społeczeństwie wczesnonowożytnym. Należałoby w związku z tym zadać pytanie o stan mobilności poziomej i pionowej w Polsce. Kontakty Kościołów z natury rzeczy wychodziły poza ramy narodowe. Czy ich rezultatem bywały bodźce modernizacyjne? Z jaką konkurencją musiały się liczyć? Czy można określić zakres wymiany elit? Jak przebiegały granice wpływów kościelnych (Kościół katolicki w drugiej połowie XVI wieku przeżywał załamanie władzy; przez pewien czas więcej niż połowę senatorów stanowili niekatolicy)? Jakie warunki i możliwości kariery istniały w Kościele katolickim? Jakie były drogi karier i gdzie leżały granice awansu? Jak przebiegały kanały komunikacji i kim byli pośrednicy w tej wymianie? Czy można rozpoznać strategie polityki rodzinnej? Bez wątpienia zbadać kariery duchownych w świeckim aparacie państwa. Poza tym trzeba, wychodząc od ujęcia relacji centrum – peryferie, zbadać rolę Rzymu w kształtowaniu lokalnych elit. Jak w kontekście tym działały Kuria Rzymska i poszczególne zakony i co miały do zaoferowania? Teoretycznie, wobec istnienia ustroju monarchii elekcyjnej, nie mogły przecież powstać żadne trwalsze zależności. Czy rzeczywiście tak było?

01
lut
Wystawa Dyskusja panelowa
Ausstellung: Bericht aus der belagerten Stadt Tschernihiw
Czytaj więcej