W ostatnim wykładzie zorganizowanym przez naszą filię w Pradze w roku 2022 Max Trecker (Lipsk) przedstawił część swojego projektu badawczego, poświęconego złożonym relacjom między przedsiębiorczością gospodarczą a dyktaturą komunistyczną. Historyk pytał o cele reform gospodarczych w krajach realnego socjalizmu w latach 80. pod kątem przyszłej roli przedsiębiorstw prywatnych. Powiedział, że próby reform gospodarczych były przejawem pragnienia powrotu do wyimaginowanej harmonijnej przeszłości i dlatego należy je uznać za szczególnie „konserwatywne”. W Niemczech Wschodnich reformy były wzorowane na latach 60., kiedy małe firmy prywatne i duże publiczne kombinaty wprowadziły jakoby efektywny podział pracy. Odzyskujący wigor sektor prywatny miał wreszcie ustabilizować gospodarkę państwową.
Na wstępie Max Trecker zaznaczył, że polityka gospodarcza SED bywa często określana mianem „ortodoksyjnej”. Uważa się, że członkowie wschodnioniemieckiego kierownictwa partyjnego byli wrogo nastawieni – poza nielicznymi wyjątkami w połowie lat 60. – do wszelkich reform gospodarczych wprowadzonych przez ich węgierskich i polskich kolegów. O ile na Węgrzech i w Polsce powstawały od lat 60. przedsiębiorstwa prywatne, o tyle wschodnioniemiecka elita partyjna trzymała się jakoby centralnego planowania na starą modłę. Referent skrytykował jednak tę interpretację. Określił ją mianem bardzo uproszczonej i wskazał, że do 1972 roku SED nigdy nie próbowała upaństwowić całej gospodarki – w przeciwieństwie do Polski i Czechosłowacji, gdzie w latach 50. upaństwowiano nawet małe zakłady rzemieślnicze.
Max Trecker przedstawił następnie swoje analizy, ilustrując je przykładami liczbowymi. Powiedział, że w NRD powstał niewielki, ale sprawny sektor małych i średnich przedsiębiorstw, który znalazł rację bytu jako dostawca dla wielkich kombinatów państwowych. Dodał, że tak było w gruncie rzeczy także w Niemczech Zachodnich, chociaż tam większość dużych przedsiębiorstw stanowiła własność prywatną. Jak wyjaśnił historyk, w 1980 roku jeszcze 5,2 procent wschodnioniemieckich osób pracujących zarobkowo było zatrudnionych w sektorze prywatnym. W Polsce i na Węgrzech było to w owym roku 4,9 oraz 3 procent. Do połowy lat 80. istniało w NRD wciąż ponad sto tysięcy aktywnych firm prywatnych. Chociaż ich udział w wynikach gospodarczych wynosił tylko 4 procent – czyli mniej niż w Polsce – to wiele tych przedsiębiorstw wypełniało luki dotkliwie odczuwane przez konsumentów, zwłaszcza w sektorze usług.
Według referenta poszukiwanie „dobrego” socjalizmu nie ograniczało się jednak do zorientowanego reformatorsko skrzydła SED. W podobny sposób radzieckiego szefa partii Michaiła Gorbaczowa leninowska kultura i polityka z lat dwudziestych XX wieku zainspirowała do programu pierestrojki. Tu jednak, jak podkreślił historyk, występuje zasadnicza różnica między Związkiem Radzieckim a NRD: o ile radzieccy reformatorzy dyskutowali o NEP czy o eksperymentach polskich, węgierskich i jugosłowiańskich, to nigdy nie pojawiły się one w wewnętrznych propozycjach reform rządu Hansa Modrowa. Niekoniecznie jest to dowodem, że wschodnioniemieccy reformatorzy socjalizmu nigdy nie patrzyli na wschód. Wielokrotnie spotykali się z przedstawicielami Węgier, by negocjować o sprawach współpracy gospodarczej. Obie strony były zainteresowane kontynuacją wymiany gospodarczej. Wschodnioniemiecka rada ministrów traktowała kierownictwo węgierskie poważniej od rządu swojego polskiego sąsiada, który zmagał się jednocześnie z bolesnymi przemianami społeczno-gospodarczymi.
Najlepszą możliwością dla NRD było uchwalenie stopniowego programu reform prowadzących do gospodarki rynkowej. Tą tezą Max Trecker zakończył swój wykład. W jego opinii NRD dysponowała silnym dziedzictwem legalnej przedsiębiorczości prywatnej, która była akceptowana politycznie i społecznie oraz funkcjonowała stosunkowo sprawnie przy niewielkiej korupcji. Historyk zaznaczył, że także w NRD istniała gospodarka czarnorynkowa, jednak nie na aż tak dużą skalę jak w innych krajach realnego socjalizmu. Działalności czarnorynkowej generalnie nie kojarzono według niego z przedsiębiorczością ani drobną przedsiębiorczością. Gospodarcza terapia szokowa, wprowadzona po zjednoczeniu Niemiec, skazała wreszcie istniejące jeszcze wschodnioniemieckie przedsiębiorstwa prywatne na klęskę.
Ostatni wykład w roku kalendarzowym 2022 zorganizowała 14 grudnia filia warszawskiego NIH w Pradze razem z Collegium Carolinum, GWZO w Pradze oraz Instytutem Historii Współczesnej Czeskiej Akademii Nauk.
