Od października 2020 roku tysiące kobiet protestują na ulicach polskich miast przeciwko zaostrzeniu prawa aborcyjnego. Podobnie jak na Słowacji także w Polsce można zaobserwować wyraźną polityzację przerywania i zapobiegania ciąży. W szerszym kontekście owa polityzacja ma związek z wizją nowoczesnej rodziny i planowania rodziny. Jak jednak historycznie kształtowały się te zjawiska w Europie Środkowo-Wschodniej od drugiej połowy XIX wieku?
Tym zagadnieniem zajmuje się dr hab. Heidi Hein-Kircher, kierowniczka projektu „»Planowanie rodziny« w Europie Środkowo-Wschodniej od XIX wieku do legalizacji pigułki antykoncepcyjnej” w Instytucie Herdera w Marburgu. 18 marca 2021 roku wygłosiła wykład na ten temat razem z dr Denisą Nešťákovą.
Chociaż praktyki zapobiegania i przerywania ciąży należą do najwcześniejszych „interwencji w procesy biologii i powstawania życia ludzkiego”, to w politycznej sferze publicznej pojawiają się jako temat dopiero w ostatnim trzydziestoleciu XIX wieku. Swoje obserwacje w tej materii dr hab. Heidi Hein-Kircher przedstawiła w pierwszej części podwójnego wykładu. Wskazała, że pod koniec XIX wieku nastąpiły istotne przeobrażenia w nauce, technice i w zakresie standardu życia. Sekularyzacja społeczeństwa doprowadziła między innymi do zmiany sposobu pojmowania funkcji rodziny i wartości rodzinnych. Następstwem był spadek dzietności. Normą stała się ostatecznie „nowoczesna rodzina nuklearna”, złożona wyłącznie z rodziców i ich biologicznych dzieci. Różniła się ona wyraźnie od formy tradycyjnej, w której do rodziny zaliczano wszystkich domowników. Referentka przypomniała, że w tym okresie doszło do dynamicznego rozwoju nowoczesnego państwa interwencyjnego. To zaś przyczyniło się do powstania polityki socjalnej i populacyjnej, która obejmowała również regulacje dotyczące planowania rodziny.
W świecie zachodnim analiza historyczna planowania rodziny u schyłku XIX i na początku XX wieku jest już bardzo zaawansowana. Powstały ponadto liczne opracowania dotyczące historii kobiet, historii społecznej, dziejów medycyny i historii życia codziennego. Natomiast w Europie Wschodniej opublikowano bardzo niewiele opracowań na temat historii planowania rodziny – podkreśliła dr hab. Heidi Hein-Kircher. Według jej ustaleń w centrum uwagi znajdują się w nich dzieje Rosji i Związku Radzieckiego. Ponadto badania te skupiały się wyłącznie na krótszych przedziałach czasu w XX wieku, pomijając perspektywę longue durée. Ze względu na tę lukę w badaniach referentka zdecydowanie opowiedziała się za dokładniejszą analizą przemian planowania rodziny w Europie Środkowo-Wschodniej. Badania te nie powinny jej zdaniem skupiać się tylko na planowaniu rodziny w Polsce i Czechach, lecz uwzględniać także przeobrażenia w innych państwach Europy Środkowo-Wschodniej. Pozwolą one wreszcie również uświadomić sobie rolę wpływowej polityki transnarodowej. Ewolucję planowania rodziny od połowy XIX wieku należy więc uważać za doskonały przykład transferu wiedzy i kultury.
Do tych konkluzji nawiązała dr Denisa Nešťáková w drugiej części wykładu. Podkreśliła, że Słowacja to kraj zaniedbywany przez badaczy Europy Środkowo-Wschodniej. Przerywanie ciąży było tu surowo zabronione przez kodeks karny Austro-Węgier. Zakaz pozostał w mocy także po 1918 roku, kiedy Słowacja weszła w skład pierwszej republiki czechosłowackiej. W okresie międzywojennym dążono do zniesienia tego prawa, stawiając za wzór socjaldemokratyczną polityki Republiki Weimarskiej i komunistyczną politykę Rosji Radzieckiej. Wszelkie próby liberalizacji przepisów w sprawie aborcji jednak się nie powiodły.
Zdaniem badaczki ta sytuacja cementowała ponadto pozycję Kościoła katolickiego, a później sprzyjała również polityce rodzinnej Trzeciej Rzeszy. Po 1939 roku, kiedy Słowacja stała się wasalem Trzeciej Rzeszy, zaostrzono tamtejsze prawo aborcyjne i zakazano przerywania ciąży. Za jedyny wyjątek uchodziła sytuacja zagrażająca życiu matki. Chociaż politycy interpretowali tę praktykę jako wzmocnienie chrześcijańskiej moralności, to w opinii dr Denisy Nešťákovej głównymi celami były wzrost dzietności i męska kontrola nad kobiecym ciałem. Referentka dowodziła tego za pomocą listów ze skargami, pisanych wówczas przez wiele kobiet.
Słowacka badaczka wskazała, że podczas drugiej wojny światowej państwa europejskie poniosły liczne ofiary. W tzw. bloku wschodnim panował faktyczny stan wyjątkowy – głód, ubóstwo i przemoc. W konsekwencji rozluźniły się zasady moralne, a stopniowo doszło również do liberalizacji przepisów w sprawie aborcji. Sowietyzację i „odgórną” standaryzację można jej zdaniem stwierdzić także w odniesieniu do prawa aborcyjnego. Już w 1956 roku większość państw Europy Środkowo-Wschodniej poszła za radzieckim przykładem i zalegalizowała przerywanie ciąży. W opinii badaczki wydawało się to jednak raczej częścią pewnego planu społeczno-gospodarczego niż uznaniem aborcji za prawo człowieka. Przemawia za tym wspieranie przez państwo wysokiej rozrodczości w Europie Środkowo-Wschodniej.
Zakończenie wykładu stanowiła wspólna konkluzja obu referentek. Opowiedziały się w niej za postrzeganiem planowania rodziny w szerszym kontekście społeczno-kulturowej transformacji wartości. Oprócz poruszonych w wykładzie zjawisk sekularyzacji i racjonalizacji badania powinny objąć również procesy indywidualizacji i różnicowania się stylów życia. Zdaniem obu badaczek w Europie Środkowo-Wschodniej nie wolno poza tym pomijać roli transferu wiedzy i kultury w planowaniu rodziny. Zwłaszcza w przypadku aborcji polityczne idee i praktyki oddziaływały bowiem zarówno w kierunku wschodnim, jak i zachodnim. Ponadto były one również splecione z „oddolnymi” postulatami. Dr hab. Heidi Hein-Kircher i dr Denisa Nešťáková podkreśliły, że ze względu na trudną sytuację społeczną i gospodarczą tematy kontroli urodzeń i aborcji znajdowały często szeroki oddźwięk wśród działaczek na rzecz legalnego przerywania ciąży.
W wykładzie online „‚Family planning‘ in East Central Europe from the 19th century until the approval of the ‚pill‘” obie badaczki przedstawiły aktualne wyniki swoich badań. Wydarzenie zorganizowały praska filia NIH w Warszawie i Collegium Carolinum wspólnie z Wydziałem Nauk Przyrodniczych Uniwersytetu Karola.
