Bezpowrotnie utracone? O odbudowie utraconych zabytków architektury

Dom Goethego we Frankfurcie nad Menem, most w Mostarze i zamek w Berlinie znalazły się 28 października w centrum uwagi podczas wykładu, w którym prof. Gabi Dolff-Bonekämper omówiła problemy związane z odbudową utraconych zabytków architektury. Historyczka sztuki i profesor ochrony zabytków oraz miejskiego dziedzictwa kultury na Politechnice Berlińskiej pytała na podstawie wybranych przykładów, co dokładnie przywraca się w przypadku zniszczonych zabytków i ich późniejszej odbudowy oraz jak się mają koszty materialne do oczekiwanej wartości obiektu.
Dolff-Bonekämper rozpoczęła wykład od przedstawienia koncepcji teoretycznej i definicji pojęcia „utraty”, po czym podzieliła się swoją wiedzą o tym, jak utratę można opatrywać przesłaniem moralnym, socjalizować i temporalizować. Czas i okoliczności utraty, okres jej trwania oraz opartą na niej wspólnotę należy zdaniem uczonej uważać za ważne czynniki dotyczące odbudowy utraconych zabytków. W tym kontekście wskazała również na rozmaitych protagonistów, zaangażowanych w przywracanie utraconych zabytków architektury, i poruszyła w związku z tym ważne pytania, takie jak: kto chce przywrócić to, co zostało utracone? Kto bierze udział w debatach? Czy jest sprzeciw? Czy proponowane są rozwiązania alternatywne, a jeśli tak, to przez kogo?

Kolejną węzłową częścią bogato ilustrowanego wykładu była prezentacja trzech wybranych przykładów. Wykładowczyni opisała najpierw debatę w sprawie domu Goethego w latach 1945–1947, poświęconą odbudowie tego obiektu, zniszczonego do fundamentów w wyniku nalotu. W tym kontekście omówiła tezę katolickiego teologa i dziennikarza Waltera Dirksa, który zdecydowanie odrzucał rekonstrukcje zabytków i namawiał do odwagi potrzebnej do pożegnania. W jego wezwaniu do uznania, iż fakt, „że dom Goethego legł w gruzach”, miał „swoją gorzką logikę”, Dolff-Bonekämper widzi opatrywanie straty przesłaniem moralnym. Rekonstrukcję mostu w Mostarze, zniszczonego w 1993 roku przez wojska chorwackie, odbudowanego w 2004 roku przez Bank Światowy i wpisanego na listę światowego dziedzictwa kultury UNESCO, podała zaś jako przykład takiego przywrócenia zabytku, które nie przywiodło społeczności międzynarodowej do pojednania, lecz wzmocniło międzyetniczne konflikty i nieporozumienia.

Następnie wykładowczyni opowiedziała o utracie i formach odbudowy Zamku w Berlinie, ciężko uszkodzonego podczas drugiej wojny światowej i wysadzonego w powietrze w latach 1950–1951 decyzją rządu NRD. Wykładowczyni podkreśliła przemilczanie zamku i zapominanie o nim w okresie NRD – w Berlinie Wschodnim nie wolno było mówić o Zamku publicznie, nie było również takiego hasła w leksykonie sztuki. Jako pierwszą namiastkę Zamku wzniesiono w 1974 roku Pałac Republiki, który jednak zamknięto już w 1990 roku z powodu skażenia azbestem. Do odbudowy Zamku przystąpiono dopiero w 2012 roku.

Na zakończenie Dolff-Bonekämper postawiła pytanie, czym należy mierzyć wartość kulturalną odbudowy zabytku: formalną identycznością, formalną różnicą, identyfikacją społeczną czy zgoła różnicą semantyczną? To ważne pytanie było punktem wyjścia ożywionej dyskusji z publicznością, podczas której debatowano o sensie sporów o odbudowę zniszczonych zabytków i podkreślano ważną rolę otwartego artykułowania różnic zdań.

Wykład w Wilnie był częścią cyklu organizowanego razem z Uniwersytetem Wileńskim i Litewskim Instytutem Historycznym.