Różnice strukturalne między Europą Zachodnią a Środkowo-Wschodnią i ich wpływ na dyskursy o europejskiej historii i współczesności

Prof. dr hab. Étienne François jest znany szerszej publiczności w Niemczech między innymi jako współredaktor książki Deutsche Erinnerungsorte (Niemieckie miejsca pamięci). W wykładzie wtorkowym w warszawskim NIH 19 marca 2019 roku ten renomowany francusko-niemiecki historyk poruszył zagadnienie, na ile różnice strukturalne między Europą Zachodnią a Środkowo-Wschodnią wpływają na dyskursy o europejskiej historii i współczesności.

Zdaniem referenta dyskursy publiczne grzęzną dziś często w dychotomii ocen wartościujących; własne stanowisko jest uznawane za „dobre”, natomiast od strony „przeciwnej” oczekuje się gotowości do uczenia się, czyli do zbliżenia się do tych oczekiwań. W obecnych konfliktowych relacjach między środkowo-wschodnio- a zachodnioeuropejskimi krajami EU obie strony odwołują się do pewników, które opierają się wprawdzie na faktach, ale ostatecznie okazują się uprzedzeniami. W ten sposób wskazuje się na materialne dysproporcje między Wschodem a Zachodem, nie doceniając udanej integracji gospodarczej krajów wschodnich z jednolitym rynkiem UE. Z perspektywy historyka postrzeganie społeczeństw Europy Środkowo-Wschodniej jako szczególnie krytycznych wobec UE może wprawdzie być słuszne w odniesieniu do niektórych spośród ich obecnych rządów, ale w mniejszym stopniu do samych nastrojów społecznych. Tu w opinii referenta nadal dominuje stanowisko jednoznacznie proeuropejskie.

W tym kontekście prof. François widzi w pracy historyków możliwy wkład w lepsze wzajemne zrozumienie w Europie. Za owocne sposoby podejścia uznał transnarodowe spojrzenie na narodowe miejsca pamięci, uwypuklanie przemian ogólnoeuropejskich, transgranicznych nurtów umysłowych i ruchów migracyjnych. Chodzi tu przede wszystkim o pojmowanie Europejczyków jako dziedziców wspólnej przeszłości. Sposób jej przyswajania i pamiętania jest jednak różny w poszczególnych krajach. To przecież państwa narodowe stanowiły ramy odniesienia dla procesów społecznych i politycznych, bez których niewyobrażalne byłyby doniosłe transformacje, takie jak choćby demokratyzacja po 1989 roku.

Świadomość różnorodności i konfliktowości historycznych, nieustannie zmieniających się powiązań między państwami i społeczeństwami – wskazał François, orędując za dialogiem historyków – przybliży Europę Środkowo-Wschodnią do zachodniej części kontynentu. Z dodatkowym uwzględnieniem perspektyw historiografii drugiej strony zrelatywizuje to również klasyczne narracje, według których transfer kulturowy odbywał się jednokierunkowo z Zachodu na Wschód. Pytanie u wyimaginowane bądź realne różnice strukturalne między wielkimi regionami Europy wydaje się natomiast w opinii prof. Étienne’a François jedynie drugorzędne.