Kultura popularna w Europie Środkowej i Wschodniej

Medialne przedstawienia kultury głównego nurtu w Europie Środkowej i Wschodniej wciąż obfitują w problemy, co ustawicznie uświadamiają nam to ożywione dyskusje na ten temat. Elementy mainstreamowej kultury popularnej mogą się stawać symbolem określonej epoki, co potwierdza na przykład sprzeczne postrzeganie popkulturowych idoli. Z jednej strony ich sztuka kojarzy się – niezależnie od ustroju politycznego – z czystą komercją i jest potępiana jako kicz, z drugiej zaś bywa przedmiotem bezkrytycznego podziwu.

Angielskojęzyczna konferencja „Mainstream! Popular Culture in Central and Eastern Europe” zgromadziła wirtualnie w dniach 28–31 października 2020 roku blisko czterdzieścioro naukowców z dwunastu krajów europejskich. Na platformie Zoom dyskutowali oni online o tzw. mainstreamie w kulturze popularnej. Konferencję zorganizował warszawski NIH we współpracy z Wydziałem Filozoficznym Uniwersytetu Karola w Pradze, Muzeum Narodowym Republiki Czeskiej i praskim Centrum Studiów nad Kulturą Popularną.

Międzynarodowa konferencja skupiła się przede wszystkim na uchwyceniu „ducha czasu” i badaniu mainstreamu jako nader ważnego źródła wiedzy, odsłaniającego wartości i tradycje kulturowe. Uczestnicy krytycznie analizowali ponadto Europę Środkową i Wschodnią jako zjawisko szczególne. Aby podejść do tematu bliżej, stawiano pytania dotyczące manifestacji specyficznych wartości i przekonań kulturowych, właściwych społeczeństwom środkowo- i wschodnioeuropejskim. Na przykład pytanie o to, czy wartości i przekonania wywodzą się z określonego długofalowego dziedzictwa regionalnego oraz jak lokalne i regionalne produkcje medialne głównego nurtu wchodzą w interakcje z kulturalnym importem z innych części świata, przeżywającego proces globalizacji.

Wykład otwierający był poświęcony stygmatyzacji niższych warstw społecznych oraz ich habitusu w czeskich programach reality TV. Według referentki z dotychczasowych badań wynika, że codzienna telewizja reality jest praktycznym ćwiczeniem neoliberalnej państwowości i adekwatnej do niej technologii samego siebie, promującej ideę przedsiębiorczego podmiotu jako projektu lokaty kapitału i jako marki. Neoliberalny kapitalizm wdrażano w postsocjalistycznej części Europy z większą dynamiką i silniejszą władzą hegemoniczną niż na Zachodzie.

Popołudniową sesję konferencji otworzyły referaty na temat transformacji kultury seriali telewizyjnych w Turcji oraz estetyki mediów cyfrowych w procesie globalizacji. Telewizję internetową Netflix określono mianem jednej z najważniejszych stacji telewizyjnych na świecie. Wskazywano, że w kulturowym mainstreamie Europy Środkowo-Wschodniej estetyka mediów cyfrowych jest ściśle związana z estetyką sztuki społecznej oraz rozumieniem pojęć „piękny” i „wzniosły”, co demonstruje współczesna sztuka cyfrowa i jej treści.

Drugi dzień konferencji rozpoczął się referatem o defraudacjach w powojennym kinie czechosłowackim. Kolejne wystąpienia dotyczyły przedstawiania kobiet w jugosłowiańskim czasopiśmie dla mężczyzn „Start”, oraz pamięci o zachodniej kulturze popularnej w dobie reżimu komunistycznego w Rumunii. Na podstawie jakościowych badań etnograficznych analizowano tęsknotę za Zachodem i modę młodzieżową w Warszawie w latach osiemdziesiątych, kiedy młodzi ludzie marzyli o zachodniej odzieży (zwłaszcza dżinsach).

Dwa następne panele były poświęcone muzycznej stronie kultury popularnej w Polsce, na Węgrzech, w Jugosławii, Związku Radzieckim i Czechosłowacji. Dążeniem rządów komunistycznych było oprócz hegemonii kulturowej odgrywanie roli jedynego mecenasa, wydawcy i agenta dla uznanych artystów. Kryteria sukcesu artystów, dotyczące skali i charakteru ich twórczości można odnaleźć w przypadku słynnych zespołów rockowych. W odniesieniu do kompozytorów popowych odpowiednie dane są jednak niewystarczające. Zaznaczono, że ówczesna muzyka disco mocno różniła się od innych gatunków muzyki popularnej i była otwarcie akceptowana zarówno przez władze, jak i społeczeństwo. Gwiazdy muzyki z Zachodu występowały niekiedy za żelazną kurtyną, a producenci zachowywali się na rynku muzycznym jak drapieżnicy. Na przykład uprawiająca Eurodisco przebojowa niemiecka grupa Boney M występowała w okresie swojego rozkwitu na wielkich festiwalach popowych i koncertach w całym bloku wschodnim. W kolejnych prezentacjach była mowa o tym, jak podczas postkomunistycznej transformacji włączano do muzycznego mainstreamu subkulturowe zespoły muzyczne. Ich długi marsz od statusu nieznanych grup do głównego nurtu rozpoczął się u schyłku lat siedemdziesiątych, kiedy wydawano pierwsze zakazy koncertów. Zwrócono uwagę, że po upadku komunizmu używano różnych mediów i metod, by przekraczać granice konwencjonalnego rozumienia muzyki oraz badać relacje między sztuką, polityką a popkulturą. Referenci wskazywali, że muzyka popularna, zwłaszcza ta o charakterze ludowym, stawała się często decydującym czynnikiem w konstrukcji tożsamości narodowych, a często przyczyniała się do szerzenia ideologii populistycznych. Na przykład disco polo było instrumentalizowane przez populistycznych polityków jako gatunek popkultury, skierowany do reprezentowanych jakoby przez nich „zwykłych ludzitypo3/".

Na zakończenie konferencji zaprezentowano na podstawie doświadczeń osobistych różne obserwacje na temat wojen kulturowych i geopolityki popkultury. Zwrócono uwagę, że na początku lat dziewięćdziesiątych większość społeczeństw środkowo-wschodnioeuropejskich zastąpiła radziecki kolonializm kulturowy zależnością od zachodniej popkultury. Zdaniem naukowców zimną wojnę, uważaną wcześniej przede wszystkim za konflikt polityczny między demokracją a dyktaturą, należy postrzegać także jako wojnę kulturową. Postkomunistyczna kinematografia wyraźnie pokazuje, że gospodarka niedoboru potęgowała wśród mieszkańców krajów komunistycznych pragnienie swobodnej konsumpcji na wzór zachodni. Uczestnicy konferencji wskazywali, że niezdolność dyktatorskiej władzy do zminimalizowania niedoborów podkopywała i delegitymizowała komunistyczną dyktaturę, a ostatecznie przyczyniła się do triumfu zachodniej demokracji. Dziś – trzy dekady później – można stwierdzić, że swobodnej konsumpcji przyznawano w komunizmie znacznie wyższą rangę niż innym wolnościom, takim jak m.in. prawa człowieka.

Po upadku komunizmu władze szybko zapewniły popkulturze bardzo dużo miejsca, co legitymizowano wskazywaniem na jej masowy charakter. Importowane elementy popkultury i zjawiska jej towarzyszącetypo3/, takie jak prasa bulwarowa, prywatne stacje telewizyjne, fast fashion, dyskryminacja ze względu na wiek, różne swobody i prawa itd. przyczyniły się w pewien sposób – choć rozwijały się lokalnie w poszczególnych krajach – do ewolucji w kierunku nacjonalizmu i rządów populistycznych. Podkreślono, że w Europie Wschodniej obserwuje się nadmierną fascynację zachodnią kulturą popularną, brakuje zaś świadomości tego, co się dzieje w przeżywającej boom popkulturze rosyjskiej, indyjskiej czy azjatyckiej.

Oprócz szerokiego wachlarza tematycznego konferencji również rozmaite sposoby podejścia do omawianych zagadnień, koncepcje i rezultaty pokazały, że badanie mainstreamu i kultury popularnej w schyłkowym okresie komunizmu i w postkomunizmie znajduje się jeszcze w fazie początkowej. Duża liczba pytań zadawanych podczas ożywionych dyskusji pozwala mieć nadzieję na twórczą wymianę myśli i wiele kolejnych tego rodzaju imprez naukowych także w przyszłości.


01
lut
Wystawa Dyskusja panelowa
Ausstellung: Bericht aus der belagerten Stadt Tschernihiw
Czytaj więcej