Masaryk opowiada o swoim życiu, Čapek notuje: o paradoksach koautorskiego projektu książkowego

Rozmowy z T. G. Masarykiem Źródło: Biblioteka Narodowa Republiki Czeskiej

W latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku Tomáš Garrigue Masaryk szczegółowo opowiadał o swoim życiu. Historię pierwszego prezydenta Czechosłowacji spisywał słynny czeski pisarz Karel Čapek. Tym koautorskim projektem książkowym zajmuje się w swoich bieżących badaniach z zakresu dziejów literatury czechosłowackiej w okresie międzywojennym prof. jr literaturoznawstwa zachodniosłowiańskiego i studiów kulturowych Anna Artwińska z Lipska. 15 kwietnia 2021 roku omawiała ona swoje przedsięwzięcie badawcze, skupiając się na licznych paradoksach projektu Masaryka i Čapka. Wykład online „Przypadki graniczne pisarstwa autobiograficznego: Hovory s T. G. Masarykem Karela Čapka” zorganizowała filia warszawskiego NIH w Pradze wspólnie z monachijskim Collegium Carolinum oraz Instytutem Masaryka i Archiwum Czeskiej Akademii Nauk. 

Zaraz na początku referentka podkreśliła, że w toku swojego życia Masaryk występował w licznych rolach społecznych. Był bardzo oczytanym miłośnikiem literatury, komentował autorów czesko-, angielsko-, niemiecko- i rosyjskojęzycznych. Jego korespondencję Anna Artwińska określiła jako tak obszerną, że trudną do ogarnięcia. Stwierdziła jednak, że jego znaczenie jako autora okazało się stosunkowo niewielkie, ponieważ jego główne ambicje były natury politycznej, nie artystycznej, a dzieł literackich nie pisał. Podobnie jak wystąpienia publiczne, także pisanie generalnie nie przychodziło mu łatwo. Jako człowiek sędziwy wiele żartował na temat własnych młodzieńczych prób literackich, podrwiwając ze swojego braku zdolności pisarskich. 

Jednocześnie literatura miała dla Masaryka ogromne znaczenie jako medium – podkreśliła badaczka. Wyjaśniła, że z perspektywy polityka estetyka literacka umożliwia ważny sposób podejścia do świata, znakomicie uzupełniający podejście naukowe. Już od czasu opublikowania swoich pierwszych pism naukowych Masaryk interesował się możliwościami opowieści autobiograficznej. Referentka wskazała, że to zainteresowanie utrzymywało się przez całe lata, zaznaczając się później również w niektórych jego pismach politycznych. W miarę starzenia się coraz intensywniej myślał o ewentualnym spisaniu historii swojego życia, do którego miał pozytywny, afirmatywny stosunek. Twierdził, że własne doświadczenie życiowe ukształtowało go silniej niż wpływ filozofów i pisarzy.

Według Anny Artwińskiej mimo tej dobrej sytuacji wyjściowej wspólny projekt książkowy z Čapkiem przyniósł Masarykowi również niemałe wyzwania. Badaczka analizowała je w drugiej części wykładu. Wskazała, że wspólne pisanie autobiografii opiera się na zasadzie subiektywności i czerpie przede wszystkim z niemożliwych do zweryfikowania wspomnień. Z tego powodu relacja między „prawdą a zmyśleniem” jest w pisanych wspólnie tekstach autobiograficznych per se inna – podmiot tej narracji nie jest tu już „jedynym autorytetem”, ponieważ jego wspomnienia są zapamiętywane, opracowywane i przelewane na papier przez inną osobę. Rodzi to podwójne napięcie dla podmiotu, który jest zdany z jednej strony na niezawodność własnej pamięci, z drugiej zaś na umiejętność rozumienia u osoby piszącej. W opinii badaczki niemożliwa jest więc absolutna otwartość w przedstawianiu historii własnego życia. 

Projekt książkowy Čapka Rozmowy z T.G. Masarykiem stanowi zdaniem referentki szczególnie interesujący przykład współtworzonej autobiografii. Ten tekst jest bowiem bardzo ważny ze względu na osobę i biografię Masaryka oraz jego znaczenie dla czeskiej kultury, a ponadto paradygmatycznie ilustruje wszystkie zjawiska charakterystyczne dla tej formy tekstów. Problemy i zagadnienia teoretyczne dotyczące prawa autorskiego oraz jedności podmiotu autobiograficznego, a także napięcie między monologiem a dialogicznością sprawiają zdaniem Anny Artwińskiej, że ten tekst jest nader interesujący także z perspektywy literaturoznawstwa.

W podsumowaniu referentka raz jeszcze wskazała na problem tekstów koautorskich, w których autor i narrator to różne osoby, i skrytykowała marginalizację tak zwanych ghostwriterów, którzy w kulturze europejską często nie cieszą się dobrą opinią. Autora i narratora dzieli tu od siebie pewien dystans, a podmiot autobiograficzny jest rozdzielony. Większość tekstów napisanych w kooperacji opiera się według badaczki na partnerstwie, które zawsze niesie ze sobą pewne ambiwalencje. I właśnie dlatego, że ta linia jest tak „cienka”, w analizie współtworzonych autobiografii nie wolno nie doceniać roli zadającego pytania partnera rozmowy.

01
lut
Wystawa Dyskusja panelowa
Ausstellung: Bericht aus der belagerten Stadt Tschernihiw
Czytaj więcej