Nierówny rozwój regionów w czasach przednowoczesnych

 

Już od średniowiecza Europa cechuje się różnicami rozwojowymi. Rosnące zainteresowanie nauk historycznych rzekomo mniej rozwiniętymi lub mniej „zaawansowanymi” w stosunku do „starej Europy” obszarami kontynentu dało inspirację międzynarodowej konferencji, zorganizowanej 4 i 5 listopada 2021 roku w filii warszawskiego NIH w Pradze. Uczeni z Niemiec, Czech, Polski, Litwy, Norwegii, Ukrainy i Azerbejdżanu omawiali ten temat z różnych perspektyw. W kontekście procesów głębokiej transformacji społecznej w okresie od XII do XV wieku udało się dzięki temu w ujęciu porównawczym przeanalizować różnice rozwojowe, istniejące już w okresie przednowoczesnym. 

Punktem wyjścia konferencji był model „młodszej Europy” Jerzego Kłoczowskiego, odnoszący się do głównych obszarów Europy Środkowo-Wschodniej od wczesnego średniowiecza, w niektórych fazach  obejmujący jednak również Bałkany i sięgający aż po Skandynawię. Dyskusje o użyteczności tego modelu poznawczego opierają się przede wszystkim na krytyce esencjalizmu i przestrzennego pozytywizmu Kłoczowskiego. Brak problematyzacji różnic regionalnych w odniesieniu do historii kultury przyczyna się bowiem do powstania wrażenia jednolitości „starej” i „młodszej Europy” pod koniec średniowiecza.

Konferencja skupiła się zwłaszcza na interakcjach i konfrontacjach różnych regionów z dynamicznymi strukturami ekonomicznymi i społecznymi. Z jednej strony takie procesy jak monetyzacja i rozbudowa dróg handlowych przyczyniały się z pewnością do wymiany kulturalnej i zacierania się różnic regionalnych. Z drugiej strony przykład monet „o krótkim żywocie” (denarów, fenigów, brakteatów) i okresowego bicia nowych rodzajów monet pokazuje, że w gorzej rozwiniętych regionach Europy Środkowo-Wschodniej rozpowszechniona była specyficzna polityka pieniężna – w odróżnieniu od „staroeuropejskiej” metody dewaluacji waluty „o długim żywocie” w późnym średniowieczu. Zależność regionu od stopniowego procesu transformacji transkontynentalnego systemu ekonomicznego oraz od jakości szlaków handlowych uwypuklono również na  przykładzie miasta Tebriz we wschodnim Azerbejdżanie. W końcu  handel  Hanzy z obszarami dzisiejszej Ukrainy znajdował się pod wpływem miast niemieckich i magdeburskiego prawa miejskiego.

Porównawcze spojrzenie na różne obszary gospodarcze w Europie wykazało, że ich nierówny rozwój determinowało nie tylko położenie geograficzne. W związku z nierównym rozwojem pogłębiała się hierarchizacja, która tworzyła nowe wykluczenia i ograniczenia. Kiedy powstawały  tak zwane „peryferia wewnętrzne”,  zróżnicowanie to przebiegało w poprzek poszczególnych państw. Kluczowa rola we wdrażaniu nowych porządków społecznych przypadała zaś lokalnym elitom, które były również aktywnymi pośrednikami w kontaktach z „rdzenną Europą”. Porównanie Polski i Norwegii pod kątem praktyk samolegitymizacji tych elit wykazuje punkty styczne w sferze ideologii i kultury politycznej. Historyczne procesy przemian są więc zależne raczej od działania głównych aktorów, co szczegółowo pokazano na przykładzie Marchii Brandenburskiej, która jako jeden z najsłabszych regionów Świętego Cesarstwa przeszła następnie znaczące procesy transformacji. Poruszono również temat „wstrzemięźliwego” stosunku lokalnej ludności wiejskiej do przemian strukturalnych. Gminy wiejskie na wschodnim wybrzeżu Bałtyku były pod presją zakonów, które przywędrowały tam w związku z chrystianizacją. Ich zadaniem było wprowadzanie nowego ładu przestrzennego i poddaństwa jako nowej formy własności i gospodarowania. Silna zależność od mechanizmów kościelnych zbiegała się zarówno w „starej”, jak i „młodszej” Europie z różnymi modelami kulturowymi. Poważne różnice pojawiają się jednak w analizie suplik do penitencjariuszy z „obu Europ”. Podczas gdy supliki z krajów zachodnich ograniczały się raczej do spraw małżeńskich, petycje z państwa polsko-litewskiego służyły niejednokrotnie zdobywaniu elementarnej orientacji kulturowej.

Dzięki uwzględnieniu horyzontu postrzegania potwierdzono potrzebę dynamicznego pojmowania „młodszej Europy”. Homogeniczne wizje Europy, jak ta propagowana przez papieża Piusa II, miały na celu wyłącznie odparcie zagrożenia tureckiego po upadku Konstantynopola w 1453 roku. Znacznie bardziej zróżnicowane są natomiast relacje misjonarza Jana di Piano Carpini, którego w roku 1245 papież wysłał z Lyonu do wielkiego chana mongolskiego. Podróżnik dzieli przemierzane przez siebie obszary na trzy strefy – zależnie od postrzeganej odmienności praktyk kulturowych, na przykład w dziedzinie religii, gościnności, potencjale zagrożenia lub w problemach z komunikacją. Podobnie rzecz się ma z zapiskami gdańskiego kupca Martina Grunewega, który na podstawie porównań odwiedzanych przez siebie miast (np. Gdańska, Wenecji, Adrianopola), nie tylko ujawnia nierówności między „starą” a „młodszą Europą” w XVI wieku, lecz również wskazuje na dysproporcje między miastem a wsią. 

 

Podsumowując należy stwierdzić, że na konferencji udało się przedstawić w ujęciu porównawczym interakcje krajów Europy Środkowo-Wschodniej i  wypracować wachlarz metod, kontekstualizujących  nierówności  na tym obszarze. Gorące dyskusje towarzyszące referatom podkreślają  potrzebę   dalszych studiów interdyscyplinarnych, łączących historię z socjologią, antropologią, archeologią i numizmatyką. . Niewątpliwie opisanie i wyjaśnienie różnic rozwojowych wewnątrz „młodszej Europy” pozostanie ważnym obszarem badań w następnych latach. 

 

01
lut
Wystawa Dyskusja panelowa
Ausstellung: Bericht aus der belagerten Stadt Tschernihiw
Czytaj więcej