Nowoczesne tendencje w późnym Cesarstwie Rosyjskim

Badaczki i badacze z Litwy, Łotwy, Rosji, Izraela, Japonii, Polski, Włoch, Wielkiej Brytanii i Niemiec spotkali się 20 i 21 czerwca w Wilnie na zaproszenie Litewskiego Instytutu Historycznego oraz wileńskiej filii warszawskiego Niemieckiego Instytutu Historycznego. Tytuł konferencji brzmiał: „Making the Empire Great Again: Challenges in Modernising the Russian Empire”, a intencją jej gospodarzy było przedyskutowanie wewnętrznych i zewnętrznych konfliktów i wyzwań w polityce i społeczeństwie w Cesarstwie Rosyjskim na przełomie XIX i XX wieku.

Poszczególne wystąpienia traktowały z bardzo różnych perspektyw m.in. o nowych, nowoczesnych koncepcjach nacjonalizmu, które powstawały wśród mniejszych grup etnicznych w prowincjach i w Rosji, a także o tendencjach i reformach politycznych, kulturalnych i religijnych, pojawiających się w przełomowej fazie epoki nowoczesnej. Malte Rolf z Oldenburga mówił o „procesie emancypacji” rosyjskich diaspor w prowincjach polskich, skierowanym przeciwko dominacji przestarzałych struktur imperialistyczno-biurokratycznych. Wskazał, że z tego względu można stwierdzić „prowincjonalizację politycznego centrum”. Inny przyczynek do badań nad umacnianiem się nacjonalizmu na peryferiach Imperium Rosyjskiego wniósł Philipp Schedl z Bambergu, kierując uwagę na strategie i metody ruchów nacjonalistycznych w prowincjach.

Drugi panel zajął się procesami demokratyzacji w Imperium Rosyjskim. Aleksander Siemionow z Petersburga wygłosił referat o tendencjach liberalnych w polityce i społeczeństwie, które manifestowały się nie tylko w Rosji jako globalne zjawisko „masowej polityki” dla masowego społeczeństwa i wpływały na carski ustrój polityczny. Także w systemie oświaty ugruntowały się koncepcje liberalne, jak zademonstrowała Yoko Aoshima z Kobe na przykładzie komitetu rodziców, założonego na początku XX wieku i działającego w dziedzinie oświaty w guberniach północno-zachodnich i bałtyckich, który pełnił funkcję pośredniczącą między państwem a społeczeństwem.

O kryzysach i nowych drogach oraz związanych z tym transformacjach obrazu imperialistycznej władzy w odbiorze publicznym mówili Jolita Mulevičiūtė i Darius Staliūnas z Wilna. Mulevičiūtė przyjrzała się szczególnemu znaczeniu imperialistycznej symboliki, wykraczającemu poza jej standardową funkcję atrybutów instytucji państwowych, oraz rozdźwiękowi między ideałem a rzeczywistością. Wszechobecna inscenizacja wizualna monarchy w życiu codziennym (czy to na okładkach podręczników szkolnych, papierośnicach, w budynkach publicznych czy nowoczesnych mediach, takich jak kino) wywoływała jednak wśród części społeczeństwa nastroje antycarskie. Staliūnas mówił o klasyfikacji grup narodowych w tak zwanych regionach zachodnich, czyli „regionach litewskich”, obejmujących Wilno, Kowno i Grodno, przez biurokrację państwową po powstaniach z 1905 r. Rosyjska monarchia traktowała te ziemie jako „terytorium rosyjskie”, zdominowane – zarówno pod względem kulturowym, jak i gospodarczym – przez „obce” i „wrogie” narodowe grupy etniczne, w tym Polaków i Żydów, a także przez Kościół katolicki. Staliūnas zajął się przy tej okazji zwłaszcza zmienionymi kryteriami, które determinowały nową klasyfikację narodową.

Przemiany pejzażu religijnego w północno-zachodniej części Cesarstwa Rosyjskiego były tematem wystąpień Vilmy Žaltauskaitė z Wilna, która mówiła o napięciach między Cerkwią a Kościołem katolickim, oraz Vladimira Levina z Jerozolimy. Naświetlił on nowe zainteresowanie społecznością żydowską za panowania Mikołaja I po długiej fazie polityki antysemickiej, a z drugiej strony rosnącą lojalność Żydów wobec cara. Inne referaty były poświęcone przemianom w kinie oraz migracji zarobkowej na tych terenach w okresie burzliwych przeobrażeń na przełomie epok (Juozapas Paškauskas, Wilno i Ruth Leiserowitz, Warszawa).

Panel końcowy zogniskował się na przyporządkowaniu kartograficznym mniejszościowych grup etnicznych takich jak Niemcy bałtyccy i Łotysze u schyłku XIX i na początku XX wieku z uwzględnieniem kwestii ich umiejscowienia narodowo-terytorialnego i społecznego. Referaty na ten temat wygłosili Ivar Ijabs z Rygi, Catherine Gibson z Florencji i Grzegorz Krzywiec z Warszawy, który dokonał podsumowania.

Poszczególne wystąpienia były odzwierciedleniem licznych procesów i transformacji, które cesarstwo przeżywało w latach przedrewolucyjnych. Akcentowały one również wielonarodowy i wieloetniczny charakter Imperium Rosyjskiego oraz związaną z tym heterogeniczność na płaszczyźnie narodowej, kulturowej i religijnej. Ożywione dyskusje wśród referentów i gości dowiodły wreszcie dużego zainteresowania wielowątkowymi aspektami tematu konferencji.