Ocaleni z wojny jako protagoniści

Wszystkie środkowo-wschodnioeuropejskie społeczeństwa przeżyły podczas i w następstwie drugiej wojny światowej fundamentalne przeobrażenia społeczne. Wskutek eksterminacji europejskich Żydów przez narodowych socjalistów oraz brutalnych przesiedleń innych grup powstały całe regiony, w których pod koniec wojny ludzie odnaleźli się bez dawnych sąsiadów. Uczestnicy konferencji „No Neighbors’ Land – Postwar Europe in a New Comparative Perspective” przyjrzeli się w ujęciu porównawczym życiu osób ocalonych z wojny po wymordowaniu i wypędzeniu ich sąsiadów. Konferencja skupiła się zatem nie na sprawcach ani ofiarach, lecz na tych, w których obecności dokonały się owe zbrodnie. Posługując się niekiedy mikrohistorycznymi, a niekiedy syntetyzującymi metodami, naukowcy z całej Europy analizowali społeczne praktyki upamiętniania i zapominania dawnych sąsiadów. Prowadzone w Warszawie badania na temat Polski i Ukrainy zaprezentowano w szerszym kontekście studiów przypadków ze Słowenii, Niemiec, Belgii, Włoch, Litwy, Białorusi, Rosji, Węgier, Finlandii i Czech.

Liczne przykłady zademonstrowały praktyki, które pozwalały ludziom ocalonym z wojny i ludobójstwa wypierać pamięć o dawnych sąsiadach oraz unikać ich aktywnego upamiętniania. Ten motyw przewijał się przez konferencję jako wątek przewodni. I tak dzięki Anji Moric z Uniwersytetu w Lublanie publiczność dowiedziała się o zapomnianej dziś dawnej niemieckojęzycznej mniejszości Koczewarów na południu Słowenii. Agata Zysiak z Uniwersytetu Warszawskiego opowiedziała o łódzkich Żydach, których los nie był reprezentowany w lokalnych publicznych dyskursach w okresie powojennym. Marta Hawryszko z Ukraińskiej Akademii Nauk referowała o przestępstwach seksualnych, których ukraińscy kolaboranci dopuszczali się na żydowskich kobietach i które jedynie wyrywkowo wyjaśniano po wojnie. Irina Rebrowa z Politechniki Berlińskiej omówiła na przykładzie Rostowa nad Donem dynamiki pamięci i zapominania Holokaustu w Rosji. Ciekawy kontrast wobec paradygmatu zapominania przyniósł referat historyczki kultury Barbary Törnquist-Plewy z Uniwersytetu w Lund, która zademonstrowała, jak wyraźnie zmieniły się krajobrazy pamięci we Lwowie i Wrocławiu za sprawą masowej turystyki i polityki historycznej Unii Europejskiej. Zaobserwowała ona w tych miastach powstawanie kosmopolitycznego dyskursu pamięci, włączającego doświadczenia dawnych sąsiadów.

Konferencję zorganizowały wspólnie Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk oraz warszawski NIH pod patronatem Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN.