Dynastia rządząca „Piastów“ stanowi w zbiorowej pamięci Polaków do dziś centralne „miejsce pamięci”. Historia dynastii Piastów, która pojawiła się na scenie dziejów w latach sześćdziesiątych X wieku, a wygasła w linii głównej w 1370 roku, natomiast w ostatniej, śląskiej linii bocznej dopiero w roku 1675, jest nadal, także w początkach XXI wieku, uznawana za podstawową część dziedzictwa narodowego. Kim jednak byli książęta i królowie, którzy jako „Piastowie“ przez cztery stulecia decydowali o losach ziem polskich i tym samym o losach dużej części wschodnich obszarów Europy Środkowej? W jaki sposób z nieprzejrzystej „szarej strefy“ (Aleksander Gieysztor) w środkowo-wschodniej części Europy Środkowej udało im się ugruntować na rozległym terytorium panowanie dynastii, przeforsować je wbrew konkurentom wewnętrznym i zewnętrznym, umocnić i rozbudować? Jak udało się im zapewnić ich królestwu, od początku XI wieku określanemu w źródłach mianem „Polonia“, „międzynarodowe” uznanie, nadać mu taką formę i organizację, aby nie tylko uznano je za integralną część chrześcijańsko-europejskiego świata, lecz również za ważny w całym okresie średniowiecznym czynnik polityczny, kulturalny i gospodarczy? Na te pytania Eduard Mühle udziela w swojej syntezie przejrzystych i zrozumiałych odpowiedzi. Pozwala tym samym wejrzeć w istotę i funkcjonowanie średniowiecznego „państwa polskiego” i tym samym pozwala zrozumieć specyficzne mechanizmy i struktury charakterystyczne dla średniowiecznych struktur władzy w Europie Środkowej i Wschodniej.
Praca, po niezbędnej refleksji na temat utrzymującej się pamięci historycznej o Piatach i jej znaczeniu w polityce historycznej (Rozdział I), podzielona została na cztery główne rozdziały. Rozdział II omawia pochodzenie i początki panowania Piastów, które tkwią w okrytym legendą mroku dziejów. Znaleziska archeologiczne wskazują na stosunkowo nagłe pojawienie się tej dynastii w latach 930-950, natomiast źródła pisane poświadczają, że pierwsi znani z imienia władcy z rodu Piastów pojawili się w latach sześćdziesiątych X wieku. W tym okresie władztwo piastowskie - dotychczas obszarowo ograniczone do dzisiejszej Wielkopolski – a rozrastające się stopniowo na wschód, południe i północ otrzymało dzięki przyjęciu chrześcijaństwa w jego łacińskiej wersji zdecydowanie nowy kierunek. „Chrzest “ był jednocześnie ważnym czynnikiem politycznej konsolidacji państwa i jego uznania zagranicą, które znalazło wyraz w słynnym zjeździe gnieźnieńskim z udziałem cesarza Ottona III. i Bolesława Chrobrego wiosną 1000 roku. Po pierwszym okresie rozkwitu dzięki bliskiej współpracy między Ottonem i Piastami w latach trzydziestych XI wieku nastąpił ciężki kryzys państwa, który był efektem ograniczoności instrumentów władzy pozostających do dyspozycji wczesnych Piastów. Możliwość skutecznego odnowienia swego panowania mimo niepokojów wywołanych przez tzw. reakcję pogańską, a także tendencje opozycyjne w kręgach urzędniczo-możnowładczych oraz wyniszczające napady czeskich sąsiadów, Piastowie zawdzięczali poprawie skuteczności działań politycznych i rozwinięciu odpowiednich instrumentów władzy.
Rozdział III pokazuje, w jaki sposób Kazimierz Odnowiciel (1034-1058) odnawia monarchię, a następnie ustanawia trwająca do schyłku XII i początków XIII wieku fazę relatywnie skonsolidowanej władzy monarchicznej. Faktycznie jednak jednolitość jej struktury została osłabiona już w okresie 1102-1107 przez równoległe panowanie obu synów Władysława Hermana (1079-1102) oraz po roku 1138 przez nadanie synom Bolesława III (1102-1138) księstw dzielnicowych. Mimo to tzw. zasada senioratu miała zapewnić utrzymanie panowania rodu Piastów pod władzą księcia-seniora. W rozdziale przedstawiono, w jaki sposób to nastąpiło, sposób, w jaki książę, dążąc do utrzymania władzy monarchicznej, tworzył uporządkowaną hierarchię urzędników i z ich pomocą organizował swe relacje z poddanymi w dziedzinie gospodarki, prawa i spraw wojskowych.
Rozdział IV przedstawia, w jaki sposób nadmiernie intensywne stosowanie zasady senioratu doprowadziło z konieczności - w sytuacji licznego kręgu uprawnionych - do coraz liczniejszych podziałów dziedzicznych i tym samym do rozbicia dzielnicowego, co de facto zniosło jedność monarchii Piastów w XIII wieku. Bez wchodzenia w szczegóły stosunkowo zawikłanych konfliktów, jak i rozbieżnych kierunków rozwoju poszczególnych dzielnic, przedstawiona zostaje ogólna polityczna i społeczna charakterystyka okresu rozbicia dzielnicowego oraz typowa dla tej epoki polityka władców na wybranych, szczególnie wymownych przykładach. Obok skutków politycznego i dynastycznego rozdrobnienia, wpływ na panowanie Piastów w XIII wieku miała emancypacja Kościoła i szlachty. W miejsce nieograniczonej personalnej władzy książęcej lub królewskiej, opartej na całkowitym uzależnieniu świeckich i duchownych wasali oraz archaicznym systemie gospodarki naturalnej z jego osadami i poddanymi zobowiązanymi do posług i danin, nastał bardziej skomplikowany układ stosunków między panującym i wyemancypowanymi hierarchami Kościoła i świeckimi wielmożami, z którym jednocześnie korespondowała zmodernizowana organizacja systemu gospodarki. W zmodyfikowanych formach komunikacji i wywierania wpływów politycznych, które wykształciły się w tym okresie i częściowo znalazły wyraz w symbolicznym akcie „wyboru panującego”, partycypowały obok Kościoła i rycerstwa niebawem także elity nowego stanu mieszczańskiego. Ten ostatni wykształcił się w trakcie kolejnego ważnego procesu, w znaczący sposób warunkującego panowanie Piastów w XIII stuleciu, ale również przez rodzime innowacje gospodarcze i czynniki społeczne rozbudowy kraju.
Zarówno sukcesy w rozbudowie kraju jak i zmodyfikowane, bardziej akcentujące współpracę i nadane prawa współdziałanie panującego władcy i elit, jak zostało to przedstawione w rozdziale V, od końca XIII wieku zaczęły tworzyć podstawy i przesłanki dla odtworzenia monarchicznej władzy królewskiej. Już w roku 1295 w osobie Przemysła II kolejny Piast po raz pierwszy od 1076 roku zdobył koronę królewską. Po krótkim okresie przejściowym w latach 1300-1306, gdy godność króla Czech z polską koroną królewską łączyli dwaj Przemyślidzi, Władysław Łokietek zdołał w 1320 roku dokonać restauracji królestwa Piastów, które po raz pierwszy znowu objęło terytorium większe niż tylko księstwa dzielnicowego. Połączenie wszystkich polskich ziem piastowskich w odnowionej, jednolitej monarchii nie udało się także jego synowi i następcy, Kazimierzowi Wielkiemu, ostatniemu w linii głównej Piastów (panował od 1333 i zmarł w roku 1370). Za jego panowania Śląsk ostatecznie odpadł od państwa polskiego, także Pomorze i terytorium zakonu krzyżackiego pozostały całkowicie poza strefą jego wpływów, a Mazowsze jeszcze przez dłuższy czas zachowało niezależność. Doszło natomiast do ważnego rozszerzenia terytorium na południowy wschód, co miało przynieść trwałe skutki i wskazać kierunek rozwoju dla przyszłego wielkiego państwa polsko-litewskiego. Obok skutecznej rozbudowy zasięgu terytorialnego jego panowania, trwający 37 lat okres rządów Kazimierza charakteryzował się również modernizacją struktur królewskiej władzy, co nie tylko przyniosło ostatniemu z Piastów zupełnie zasłużenie – i pod każdym względem porównywalnie z obu „wielkimi” współczesnymi mu w Europie Środkowej i Wschodniej, tj, Karolem IV i Ludwikiem I – przydomek „Wielki“, lecz także zapewniło Polsce piastowskiej pod koniec jej istnienia kolejny okres rozkwitu.
Opracowanie, zapowiadające mająca nastąpić wraz z władzą Ludwika von Anjou od roku 1370 zmianę konstytucyjną, oferuje w sumie zwięzłą, reprezentującą najnowszy stan badań, niepozbawioną własnych przemyśleń interpretację „dynastii władzy” w średniowiecznej Polsce.
