Pogranicza w Europie Wschodniej: mniejszości, migracja i pamięć po 1945 roku

Wraz z Instytutem Północno-Wschodnim w Lüneburgu (IKGN e.V.) warszawski NIH zorganizował na zakończenie projektu DFG/NCN „Jews and Germans in Polish Collective Memory” konferencję „Minorities, Migration and Memory in East European Borderlands (1945-present)”. Impreza, która odbyła się 24–26 września 2019 r. w NIH, była poświęcona specyficznym uwarunkowaniom i wyzwaniom, które pojawiły się we wschodnioeuropejskich regionach przygranicznych po 1945 r., oraz zagadnieniu, na ile ich oddziaływanie jest odczuwalne aż do dziś. Uczestnicy z Polski, Francji, Węgier, Austrii, Ukrainy i Niemiec dyskutowali o wybranych pograniczach w Europie Wschodniej z perspektywy socjologii, dziejów prawa, literatury oraz kultury pamięci.
Organizatorki – Katrin Steffen i Barbara Pabjan – wskazały we wprowadzeniu na XX wiek jako doświadczenie obfitujące w przemoc, które szczególnie dotknęło regiony przygraniczne w postaci przesunięć granic, inkluzji bądź wykluczenia mniejszości oraz ruchów migracyjnych. Podkreśliły, że regiony te cechowały się dualizmem i konfliktami lojalności, a mimo to pełniły rolę pomostów i pośredników między sąsiednimi kulturami. To wszystko stanowi ich zdaniem o pewnej swoistości pograniczy, którą uczestnicy rozpatrywali w poszczególnych panelach.
Referaty wygłoszone podczas pierwszego panelu (Landscapes of Memory) koncentrowały się na skutkach ruchów migracyjnych mniejszości – przede wszystkim żydowskiej – oraz na krajobrazach pamięci na Śląsku (Johann Nicolai) i w Kaliningradzie (Julia Oisboit). Wieczorem Ruth Leiserowitz i Catherine Gousseff (Paryż) przedstawiły w dialogicznym referacie wprowadzającym pod tytułem „Beyond Borders. A Dialogic Keynote on East European Borderlands” ogólne przemyślenia na temat pograniczy oraz rzuciły snop światła na Prusy Wschodnie i Ukrainę Zachodnią, nawiązując w ten sposób do tematyki kolejnych dni konferencji.
Drugi panel (Borders – Fixed and Phantomized) dotyczył ustalonych i wyimaginowanych granic, które aż do dziś determinują struktury tych regionów i odgrywają pewną rolę w tworzeniu toż-samości ludzi, na przykład na Ukrainie Zachodniej, w Polsce i na Białorusi oraz na Węgrzech i w Austrii. W kolejnej sekcji (Borderland Narratives) była mowa o rozmaitych sposobach narracji o pograniczach – wspomnieniach (Anna Lagno), literaturze współczesnej (Magdalena Baran) czy zapisach historii mówionej (Imke Hansen).
Czwarty panel (Identification and Representation) ogniskował się na regionach, które próbowały konstruować własną tożsamość, separując się od sąsiadów. Tak oto związana z Węgrami przeszłość odgrywa istotną rolę w chorwackim Međimurje (Péter Bedöl), a położony na wschodzie Ukrainy Mariupol stara się dystansować od tożsamości ukraińskiej (Julia Abibok). Referaty z ostatniego dnia (Inclusion, Exclusion and Repression) dotyczyły codziennych konfrontacji i konfliktów na pograniczach, jak pokazała na przykład prezentacja Marii Reisky (Opole), poświęcona polonizacji nazw niemieckich na Górnym Śląsku.
Nić przewodnią wszystkich referatów stanowiło poszukiwanie lub wynajdywanie na nowo tożsamości, które było i nadal jest wyczuwalne zwłaszcza w przygranicznych regionach Europy Wschodniej. Dlatego pilną koniecznością wydaje się przeprowadzenie studiów transnarodowych i komparatywnych, dzięki którym będzie można zrozumieć specyfikę tych obszarów. Imke Hansen wskazała w słowie końcowym między innymi na zaniedbywane jej zdaniem dotychczas w badaniach napięcia między pokoleniami mieszkańców pograniczy. Temat pograniczy jest wciąż zagadnieniem otwartym, wykraczającym daleko poza nauki historyczne, co potwierdziła omawiana konferencja. Planowana jest publikacja tej szerokiej gamy referatów, uzupełnionych o rozmaite głosy w dyskusjach i pytania.