Sąsiedztwo jest często uważane za zjawisko uniwersalne i oczywiste. 14 lipca 2022 roku skupił się na nim wykład letni filii NIH w Wilnie, który odbył się w ramach Festiwalu Tomasza Manna w Nidzie. Eduard Mühle, byłydyrektor warszawskiego NIH, a obecnie profesor historii Europy Środkowo-Wschodniej na Westfalskim Uniwersytecie Wilhelma w Münster, postawił pytanie, czy i jak koncepcja „sąsiedztwa”może się przyczynić do lepszego rozumienia szczególnej złożoności Europy Środkowo-Wschodniej. Moderatorem imprezy był litewski historyk z Uniwersytetu Witolda Wielkiego w Kownie, prof. Egidijus Aleksandravičius.
Prof. Mühle rozpoczął swój wykład od rozważań teoretycznych. Argumentował, że stosunki sąsiedzkie powstają w wyniku współdziałania trzech czynników. Pierwszy jest wymiar geograficzno-przestrzenny, a po drugie sąsiedztwo to zjawisko społeczne – dopiero stosunki osobiste i regularne interakcje sprawiają, że ludzie mieszkający obok siebie stają się sąsiadami. W trzeciej kolejności wymienił płaszczyznę czasową: kontakt sąsiedzki obejmuje wprawdzie zawsze pewien przeciąg czasu, jednak o różnej długości.
Cóż to zatem oznacza dla empirycznych badań historycznych? Tym pytaniem prof. Mühle zajął się w drugiej części wykładu. Założenia teoretyczne przetestował na konkretnym przykładziehistorii sąsiedztwaw okręgu Kłajpedyw pierwszej połowie XX wieku. Okręg Kłajpedy, który do początku 1920 roku należał do Rzeszy Niemieckiej jako północny kraniec prowincji Prusy Wschodnie, został w 1945 przyłączony do Związku Radzieckiego jako część Litewskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Historykprzedstawił stosunki sąsiedzkie na tym obszarze. Region ten był nie tylko zamieszkany przez ludność niemiecko- i litewskojęzyczną, lecz również charakteryzował się zróżnicowaniem wyznaniowym (luteranizm, judaizm ikatolicyzm). Prof. Mühle analizował interakcje społeczne i formy wspólnego działania sąsiadów, a także konflikty sąsiedzkie na tym obszarze.
Na zakończenie historyk podkreślił, że w przypadku historii okręgu Kłajpedy ważne jest naświetlenie historycznej różnorodności, heterogeniczności ihybrydowości ze szczególnej perspektywyuniwersalnego zjawiska „sąsiedztwa”. Dzięki temu można jego zdaniem odejść od tradycyjnego, dualistycznego sposobu postrzegania dziejów tego regionu (który był traktowany jedynie jako arena antagonistycznych stosunków międzyLitwinami a Niemcami). Wyjątkowość przypadku okręgu Kłajpedy w kontekście wschodnio- i środkowoeuropejskim, zagadnienie ponownego odkrywania wspólnot, które zniknęły, oraz stosowanie koncepcji „sąsiedztwa”do badań naukowych były następnie przedmiotem inspirującej dyskusji z publicznością. Na listopad zaplanowano w warszawskim NIH warsztaty na temat historii sąsiedztwa.
