Znaczenie lata

„Leisure History(ies): The Significance of Summer in the Biography” – tak brzmiał tytuł hybrydowych warsztatów, zorganizowanych przez filię warszawskiego Niemieckiego Instytutu Historycznego w Wilnie, które odbyły się 2 i 3 czerwca w Muzeum Tomasza Manna w Nidzie. Dwudniową imprezę naukową przeprowadzono we współpracy z muzeami w Nerindze i Centrum Kultury im. Tomasza Manna. Uczestnicy z Litwy, Niemiec, Polski, Austrii i Kanady wspólnie dyskutowali o letnich przeżyciach i rekreacji w XIX i XX wieku, skupiając się na perspektywach indywidualnych, rodzinno-biograficznych i regionalnych. Celem warsztatów było przyjrzenie się doświadczeniom lata i letniej rekreacji z perspektywy biografii indywidualnych i rodzinnych.

Imprezę otworzyły wspólnie dyrektor instytucji goszczącej dr Lina Motuzienė i kierowniczka wileńskiej filii NIH dr Gintarė Malinauskaitė. Warsztaty zostały przeprowadzone jako pierwsza impreza hybrydowa po siedmiomiesięcznej przerwie jeszcze przed meteorologicznym początkiem lata. W pierwszym referacie dr Nijolė Strakauskaitė (Juodkrantė) przybliżyła atmosferę regionu, w którym obradowano, szczegółowo opisując, w jaki sposób w XIX wieku ówczesny Schwarzort awansował do rangi miejscowości wakacyjnej.

W wygłoszonym następnie referacie wprowadzającym prof. dr hab. Ruth Leiserowitz (Warszawa) pytała, czy lato może odcisnąć piętno na biografiach, na ile lato stanowi cezurę bądź określoną fazę w roku lub w biografii oraz jak rozwinęło się zjawisko letnich wyjazdów. Wskazała, że warunki tej pory roku prawdopodobnie częściej niż inne pory roku umożliwiają doświadczenia biograficzne, które w większym stopniu stają się momentami kluczowymi, zwłaszcza w fazie wkraczania w dorosłość. Przyczyniają się do tego takie czynniki jak rozluźnienie konwencji, przemieszczanie się, podróże, wakacyjny humor i nastrój urlopowy. Zdaniem referentki lato należy pojmować poniekąd także jako czas dla rodziny, jako moment rodzinnej intymności, obejmujący procesy odtrącenia i zbliżenia. Dr Waltraud Schütz (Wiedeń) i dr Gintarė Malinauskaitė (Wilno) kontynuowały dyskusję o letnich przeżyciach, skupiając się na XIX wieku. Dr Schütz analizowała doświadczenia związane z latem w korespondencji pewnego wiedeńskiego rodzeństwa z rodziny szlacheckiej od lat dwudziestych do pięćdziesiątych XIX wieku, skupiając się na konkretnych przykładach letnich przeżyć kobiet ze szlacheckiej rodziny Hoyosów. Historyczka pokazała w swoim referacie, jak upłciowiano przestrzenie społeczne, w których spędzano letnie dni, oraz jak nowe praktyki spędzania czasu wolnego przyczyniały się do przekształceń poszczególnych grup społecznych i całego społeczeństwa. Poparła to argumentem, że w pierwszej połowie XIX wieku okres lata był zarówno dla kobiet, jak i dla mężczyzn nie tylko czasem przyjemności,lecz również fazą, w której stale nawiązywano kontakty i utrzymywano relacje, które miały wielkie znaczenie dla przyszłego życia rodzinnego. Dr Gintarė Malinauskaitė analizowała na podstawie pamiętników szlachcianki Gabrielė Giunterytė-Puzinienė, pisanych kilka dekad później, nostalgiczne letnie wspomnienia litewskiej szlachty w pierwszej połowie XIX wieku. Zdaniem badaczki letnie wspomnienia z dzieciństwa są ważnym elementem samopostrzegania i historii rodzinnej. Jak wyjaśniła w swoim referacie, letnie wyjazdy Giunterytė-Puzinienė i jej letnie życie w rodzinnym majątku przyczyniły się do jej samoidentyfikacji i edukacji. Referentka argumentowała, że nostalgiczne wspomnienia Giunterytė-Puzinienė nie tylko dokumentowały to, jak kiedyś latem spędzała wolny czas, lecz były również reakcją emocjonalną na nieobecność i utratę jej najbliższych członków rodziny i krewnych.

Kolejny panel był poświęcony tematyce czasu wolnego na przedwojennej Litwie. Dr Juozapas Paškauskas (Wilno) mówił o sposobach spędzania wolnego czasu przez robotników na początku XX wieku. Podkreślił, że wybierając te sposoby, robotnicy starali się dostosowywać do ogółu społeczeństwa, dążącego do modernizacji. Wpływ na te zjawiska miały zaś jego zdaniem rozwój alfabetyzacji i oświaty, postęp naukowy i techniczny oraz wyraźniej wytyczone granice między pracą a czasem wolnym. Swoim referatem o miesiącach letnich w Kłajpedzie (1923–1939) dr Dovilė Bataitytė (Kłajpeda) ponownie skierowała spojrzenie na region goszczący imprezę. W swojej prezentacji udowodniła, jak po przyłączeniu Kłajpedy do Republiki Litwy organy publiczne zaczęły intensywnie organizować rekreację, żeby przyciągnąć urlopowiczów. Wskazała, że w tym czasie istniały konkurujące ze sobą wizualne i tekstowe przedstawienia tego miasta w Niemczech i na Litwie, które wciąż aktualizowano. Intencją tej aktualizacji było reklamowanie Kłajpedy jako celu podróży i miejsca urlopowego zarówno wśród Litwinów, jak i Niemców.

Dr Ula Madej-Krupitski (Montreal) otworzyła panel na temat letnich podróży, tożsamości i polityki. Analizowała doświadczenia wakacyjne młodych polskich Żydów w Drugiej Rzeczpospolitej. Na podstawie wybranych egodokumentów i doniesień medialnych pokazała, jak żydowska młodzież w Polsce zaakceptowała turystykę letnią i jakie korzyści czerpała z nowych doświadczeń społecznych i kulturowych. Referentka argumentowała, że letnie podróże umożliwiały polsko-żydowskiej młodzieży przekraczanie jej granic kulturowych i prowadziły do nowych spotkań z przedstawicielami innych grup etnicznych i wyznaniowych, a także z Żydami z innych miejscowości i gmin.

Następnie Robert Obermair (Salzburg) zajął się fenomenem letniska jako punktem przecięcia między rekreacją a zaangażowaniem politycznym. Na przykładzie późniejszego narodowosocjalistycznego austriackiego ministra oświaty Oswalda Menghina i jego rodziny zademonstrował, jak podczas bardzo ważnego wówczas dorocznego wyjazdu na letnisko rekreacja i działalność polityczna zazębiały się ze sobą. Omówił krajobrazowy, ale i polityczny urok, jaki region Mattsee wywierał na wiedeńskiego intelektualistę z politycznej prawicy. Ów region, w którym rodzina Menghinów spędzała swoje wakacje letnie, preferowano zdaniem referenta nie tylko ze względu na piękny krajobraz i wiele możliwości rekreacji, lecz także dlatego, że już w latach dwudziestych XX wieku ogłosił się on „wolnym od Żydów”.

Ostatni panel nawiązał do zadanego już na wstępie pytania, czy lato może odcisnąć piętno na całej biografii. Na pierwszy plan wysunęła się tu znów perspektywa lokalna, ponieważ Andreas Kurt Born (Moguncja) opisywał lato ucieczki z okręgu Kłajpedy w 1944 roku. Mówił o tym, że z biegiem czasu ze wspomnień dotyczących lata, rekreacji i rodziny wyłonił się obraz nowych, wyidealizowanych Prus Wschodnich jako małej ojczyzny, który przekazywano sobie także między rodzinami. Z drugiej strony ucieczka i wypędzenie miały długofalowe skutki zdrowotne dla następnych pokoleń, wskutek czego wydarzenia z lata 1944 roku trwale oddziałały na wiele pokoleń. Dr Mariya Savina (Berlin) zaprezentowała opis doświadczeń letnich w tekstach autobiograficznych Waltera Benjamina, koncentrując się przede wszystkim na jego powstałej na emigracji i opublikowanej pośmiertnie książce „Berlińskie dzieciństwo na przełomie wieków”. Referentka zademonstrowała, że Benjamin opisuje w tej książce letnie miesiące swojego dzieciństwa jako doświadczenie nostalgiczne. Skonstatowała, że jego wspomnienia dzieciństwa funkcjonują jako obiegowy obraz mieszczańskiego dzieciństwa w Berlinie na przełomie XIX i XX wieku. Dr Mariya Savina wskazała, że wspomnienia Benjamina z dzieciństwa i jego późniejsze teksty autobiograficzne są ściśle ze sobą związane, ponieważ później próbował przenieść swoje letnie przeżycia z dzieciństwa w wiek dorosły, rekonstruując podobne doświadczenia.

Wnioskiem z końcowej dyskusji było to, że analiza fenomenu „lata” w kontekście biografii indywidualnych i rodzinnych obejmuje wiele punktów stycznych między historią a przyrodą. Przynosi również nowe spostrzeżenia, przydatne w badaniu nowoczesnej historii społecznej. Ten innowacyjny temat lokuje się zatem na styku historii społecznej i historii kultury, zahaczając jednak również o historię polityki i emocji i dając ciekawy wgląd w zagadnienia regionalne.