Igumenie, damy dworu i przedsiębiorczynie w Imperium Rosyjskim: jakie znaczenie miał świat religii dla arystokratek w Cesarstwie Rosyjskim u schyłku XIX i na początku XX wieku? Jaką rolę odgrywała sfera kościelna w życiu tych dam? Tymi zagadnieniami zajmuje się w swych bieżących badaniach dr Sandra Dahlke, dyrektor NIH w Moskwie.
Powyższemu tematowi poświęciła również swój wykład 29 marca 2021 roku, na który warszawski NIH zapraszał wspólnie ze swoją filią w Wilnie. Na przykładzie autobiograficznych tekstów arystokratek w imperium carskim badaczka opisywała znaczenie religii i sfery kościelnej, analizując również ich związek z wymiarem świeckim i politycznym.
W centrum uwagi znalazły się wspomnienia dwóch arystokratek: Jelizawiety Naryszkiny (1838–1928) i Praskowii Rosen (1825–1898). Obie były ściśle związane z carskim dworem i posiadały znaczne wpływy. Jelizawieta Naryszkina służyła do 1917 roku w rodzinie carskiej w randze wielkiej ochmistrzyni dworu, a Praskowia Rosen dorastała jako córka generalnego gubernatora, barona Rosena. Według referentki zapiski autobiograficzne obu tych dam są więc z jednej strony wartościowymi dokumentami do analizy religii i sfery kościelnej, z drugiej zaś dostarczają informacji o tym, gdzie krzyżowały się ze sobą obszary życia religijnego, społecznego i politycznego. Zdaniem dr Sandry Dahlke można z tych tekstów wyciągnąć wnioski dotyczące świata wyobrażeń, przestrzeni możliwości oraz ambicji ich autorek. Dlatego nazywa je ważnymi źródłami do analizy postrzegania przez kobiety świata i samych siebie w tamtym okresie.
W opinii referentki teksty te można czytać na trzy różne sposoby: jako źródło do historii społecznej, jako zapis świadomego przeżywania życia oraz jako próbę spójnego układania własnego życia w całość. Dokumenty powstały według badaczki jako element boomu autobiograficznego, który rozpoczął się od okresu wielkich reform. Epoka schyłku XIX i początku XX wieku cechowała się szeregiem doniosłych przełomów, które przeobraziły również życie arystokratek w Cesarstwie Rosyjskim. Nadszedł kres formacji społecznej w znanej im wcześniej postaci. Czas wielkich reform dał wreszcie również początek rozkwitowi tekstów autobiograficznych. W swoich zapiskach damy przetwarzały własne doświadczenia przełomu i utraty (utraty „dawnej epoki”) oraz opisywały swoją wizję świata. Jednocześnie teksty otwierały nowe możliwości, stając się „poletkiem doświadczalnym nowych tożsamości”. Z tego powodu, jak uznała historyczka, należy je odczytywać jako pewnego rodzaju „polemikę z nową epoką”. Zdaniem badaczki świadczą one o krytycznym uczestnictwie obu autorek w ważnych dyskusjach politycznych, kulturalnych i teologicznych owego czasu.
Referentka zwróciła uwagę, że religia stała się w owym czasie polem, na którym kobiety miały możliwości działania, a przez to mogły również wywierać wpływ na politykę. Dla obu kobiet religia była sednem ich wizji politycznych oraz ich wyobrażeń o dobrych rządach. Praskowia Rosen, która jako igumenia Mitrofania żyła przez długi czas we wspólnocie klasztornej, mogła się na przykład z powodzeniem identyfikować z wojskową dyscypliną i opieką. Na zakończenie dr Sandra Dahlke raz jeszcze podkreśliła, że dla arystokratek w Cesarstwie Rosyjskim u schyłku XIX i na początku XX wieku religia nie tylko pełniła rolę narzędzia samoupodmiotowienia, lecz również otwierała im szersze ramy działania, w których także obie objęte modelową analizą kobiety potrafiły wywierać znaczący wpływ.
Po naukowym wykładzie online w tej samej formie odbyła się dyskusja. W jej trakcie padło m.in. pytanie, w jakim stopniu niemiecka powieść edukacyjna miała wpływ na zaprezentowane teksty autobiograficzne obu autorek. Innym dyskutowanym wątkiem była realizacja ideału edukacyjnego w ich pismach. Impreza należała do cyklu Wykładów poniedziałkowych, a zorganizowano ją we współpracy z Uniwersytetem Wileńskim i Litewskim Instytutem Historycznym.
