XXII Debata Lelewelowska: 30 Years after Ordinary Men

XXII Debata Lelewelowska zatytułowana „30 Years after Ordinary Men: Groundbreaking and New Perspectives in Holocaust Research” była wydarzeniem towarzyszącym międzynarodowej konferencji naukowej Aktion Reinhardt: Historical Contexts, Research Perspectives, and Memory.  Debata została zorganizowana przez Niemiecki Instytut Historyczny w reprezentacyjnej sali Trybunału Koronnego na rynku w Lublinie.

Ordinary Men: Reserve Police Battalion 101 and the Final Solution in Poland (Zwykli ludzie. 101. Rezerwowy Batalion Policji i "ostateczne rozwiązanie" w Polsce) autorstwa Christophera R. Browninga jest jedną z książek, które ukształtowały badania nad Holokaustem. Publikacja została przetłumaczona na wiele języków i na stałe trafiła do kanonu historiografii Zagłady. Dzieło Browninga jest jedną z najczęściej cytowanych i wykorzystywanych do nauczania o Holokauście prac naukowych. W roku 2022 mija trzydzieści lat od pierwszej publikacji Zwykłych ludzi.

Browning wykorzystał podejście mikrohistoryczne i dzięki niemu rzucił nowe światło na przebieg Zagłady. Śledząc działania 101 Rezerwowego Batalionu Policji w okupowanej przez Niemców wschodniej Polsce, zadał pytania nie tylko o to, co się wydarzyło, ale przede wszystkim jak się wydarzyło. Członkowie rezerwowego oddziału policji – zbiorowy bohater książki – nie byli fanatycznymi zwolennikami nazizmu, ani urodzonymi mordercami. Byli zwykłymi ludźmi, którzy rozstrzelali czterdzieści tysięcy Żydów i uczestniczyli w brutalnych deportacjach jeszcze większej liczby ofiar do obozów zagłady w czasie Akcji Reinhardt. Browning prześledził wybory dokonywane przez sprawców w czasie ich udziału w ludobójstwie. Zanim słowo „interdyscyplinarne” stało się powszechne we wnioskach grantowych, Browning połączył szczegółową, opartą na źródłach analizę historyczną z interpretacją opisywanych wydarzeń czerpiącą z dorobku nauk społecznych, przede wszystkim – psychologii społecznej. Swoją książką Browning zakwestionował twierdzenie o wiodącej roli ideologii w procesie przekształcania zwykłych mężów i ojców w morderców. Autor zaproponował wyjaśnienie wieloczynnikowe; argumentował, że presja grupowa i konformizm mogą okazać się kluczowe dla zrozumienia wewnętrznej dynamiki oddziałów dokonujących masowych egzekucji.

Wraz z publikacją Zwykłych ludzi narodziły się studia nad sprawcami – podejście, które do dzisiaj jest jedną z wiodących perspektyw w badaniach nad Holokaustem. Zwykli ludzie, podobnie jak prace amerykańskiego psychologa, Stanleya Milgrama, którego obserwacje Browning wykorzystuje w swojej książce, dowodzą, że Zagłada nie była wydarzeniem spoza historii; że zjawiska i procesy społeczne odgrywają zasadniczą rolę w przekształcaniu stworzonych pod wpływem ideologii zbrodniczych planów w czyn.

W centrum XXII Debaty Lelewelowskiej znalazły się zmiany jakie zaszły w badaniach nad Zagładą w ciągu ostatnich trzech dekad. Uczestniczący przez internet Christopher Browning przedstawił swoją refleksję nad recepcją książki. Odniósł się także do powstałych po jej wydaniu opracowań historycznych o innych batalionach niemieckiej policji i ich roli w zagładzie Żydów. W drugiej części debaty w dyskusji wzięli udział Michał Bilewicz (Wydział Psychologii UW), Mark Roseman (Department of History, Indiana University Bloomington), Roma Sendyka (Ośrodek Badań nad Kulturami Pamięci UJ) oraz Łukasz Krzyżanowski (Niemiecki Instytut Historyczny), który moderował rozmowę. Każdy z dyskutantów, czerpiąc ze swoich badań, przedstawił refleksję nad rolą Zwykłych ludzi w studiowaniu Zagłady. W czasie debaty poruszone zostały problemy poszerzenia kręgu sprawców, zwrot historiografii ku świadectwom ocalałych, zwrócenie uwagi na kulturę wizualną w badaniach Holokaustu (widoczne również w najnowszym wydaniu książki Browninga), a także problemy z wykorzystaniem wyników klasycznych eksperymentów psychologicznych do wyjaśniania Zagłady.

Zapis debaty dostępny jest na kanale Niemieckiego Instytutu Historycznego w serwisie youtube.com.