Wstęp

Polska średniowieczna i wczesnonowożytna stanowiła twór bardzo zróżnicowany regionalnie, etnicznie, wyznaniowo i ekonomicznie, charakteryzujący się jednocześnie zdecydowanie rozproszoną strukturą społeczną i komunikacyjną. Od okresu wczesnego średniowiecza dokonały się zasadnicze procesy przemian, innowacji, modernizacji, które z punktu widzenia elit miały doprowadzić do zreformowania i zachowania władzy. Podczas gdy  przodująca rola szlachty w tym procesie jest od dawna przedmiotem szczegółowych badań, relatywnie mało uwagi, jak się wydaje, poświęcono dotychczas ważnemu czynnikowi przemian i potencjalnej modernizacji: kościołowi, religii i gospodarce. O modernizacyjnych impulsach i przekształceniach, których źródłem były polityka kościoła i polityka konfesyjna, struktury kościelne i wyznaniowe, ponadnarodowe kontakty oraz intelektualne związki kościelnych elit, wiemy za to stosunkowo niewiele. W tym kontekście dziedzina badawcza, skupiająca uwagę na problemie koncentracji władzy, administracji i gospodarki w Polsce okresu średniowiecza i Rzeczpospolitej Szlacheckiej, ma przyczynić się do ich nowego zrozumienia. W centrum badań znajdują się bezpośrednie oddziaływania religii i gospodarki na politykę oraz współczesne próby wyjaśniania ich przyczyn i konsekwencji. Kolejny ważny cel badawczy stanowią zagadnienia kontaktów między wyznaniami i religiami oraz mediacji, jak również  kwestie monetaryzacji i komercjalizacji w kontekście europejskim.

Projekt cząstkowy 1a

Momenty monetaryzacyjne, strefy komercjalizacji czy fiskalne krajobrazy walutowe? Sieci redystrybucji srebra a społeczeństwa w Europie Środkowo-Wschodniej (800–1200)

Opracowanie: Dariusz Adamczyk

Odzwierciedleniem jednego z najciekawszym zjawisk whistorii Europy Wschodniej we wczesnym i pełnym średniowieczu są liczne znaleziska w postaci monet i kruszcu, (biżuterii, różnego rodzaju sztabek oraz siekańców). Tylko w samej Polsce odnaleziono bądź przypadkowo odkryto setki datowanych na IX–XII wiek skarbów oraz pojedynczych egzemplarzy, pochodzących z osad, grodów i cmentarzysk. Sugerują one, że wykorzystywanie metali szlachetnych jako środków płatniczych oraz rozwój rynku i ekonomicznej logiki działania były w życiu owych społeczeństw daleko zaawansowane. Występowanie srebra nie musi jednak automatycznie prowadzić do wniosku, że oznaczało to monetaryzację i komercjalizację, gdyż przednowoczesne ekonomie opierały się z reguły na zasadach wzajemności i redystrybucji. Rozwoju rynków i używania metali szlachetnych nie można więc bynajmniej postrzegać w izolacji od procesów społecznych, politycznych, fiskalnych i kulturowych. Należy ponadto pamiętać o kontekstach pozamonetarnych i uwzględniać różne mentalności ludzi, którzy nie kierowali się wyłącznie pragmatyzmem ekonomicznym.

Doniosłe znaczenie ma tu kwestia, jakie funkcje pełniły w wymianie monety i kruszce, naszyjniki, branzolety czy sztabki. Czy ich stosowanie ograniczało się wyłącznie do ekonomii prestiżu, darów i potlaczu oraz rynków handlu dalekosiężnego bądź regionalnych, czy też były one w obiegu także w handlu lokalnym? Jak można „zmierzyć” stopień monetaryzacji i od kiedy można mówić o komercjalizacji? Jakie przemiany zachodziły w poszczególnych regionach od IX do schyłku XII wieku? Czy znaleziska rozdrobnionego srebra, odkryte z dala od emporiów, wskazują na funkcje ekonomiczne, czy musimy szukać innych modeli wyjaśnienia kawałkowania monet i biżuterii? I wreszcie: czy monetaryzacja była procesem linearnym, czy też charakteryzowała się raczej licznymi załamaniami?
Dotychczas brakuje analizy systematycznie badającej wspomniane powyżej współzależności zarówno chronologicznie na przestrzeni czterech stuleci, jak i w aspekcie geografii – z rozróżnieniem poszczególnych regionów Polski oraz z komparatywnym i interaktywnym uwzględnieniem sąsiednich obszarów na zachodzie (ziemie Słowian połabskich), wschodzie (Ukraina i Rosja) i północy (Dania i Szwecja).

Jest to punktem wyjścia projektu, złożonego z dwóch elementów:
Pierwsza, zakończona już część rekonstruuje i kontekstualizuje transkontynentalne i interkontynentalne sieci redystrybucji srebra w przestrzeni i czasie. Są one definiowane pragmatycznie jako grupy protagonistów, którzy tworzyli struktury i logistyki służące transferowi i obiegowi metali szlachetnych. Charakteryzowały się zaś różnorodnością form, obejmujących również zaopatrzenie w potrzebne dla wymiany towary.
Drugi istotny element projektu jest poświęcony zagadnieniu, czy wykorzystywanie kruszcu odpowiadało logice homo politicus, czy raczej homo oeconomicus. Regionalne i chronologiczne mikroanalizy mają wykazać, w jakim stopniu oraz w jakich konstelacjach społecznych i ekonomicznych metale szlachetne funkcjonowały w danej społeczności jako środki płatnicze. Aby uczynić zadość złożoności przemian historycznych i nie wyjaśniać ich monokauzalnie ani jednowymiarowo, opracowano zestaw wskaźników, za pomocą których odbywa się sprawdzanie poszczególnych konstelacji i parametrów. Należą do nich:

• miejsce znaleziska
• zagęszczenie i liczba znalezionych skarbów
• zagęszczenie znalezisk pojedynczych
• stopień fragmentaryzacji monet i srebra
• występowanie odważników i wag
• udział srebra niemonetarnego, np. w postaci biżuterii
• chronologiczna i regionalna struktura monet w znalezionych skarbach
• proporcja monet miejscowych.

Istotne są wreszcie ogólnospołeczne, polityczne i fiskalne konteksty generowania srebra. Należą do nich między innymi impulsy egzogenne, takie jak popyt na określone dobra, impulsy endogenne, takie jak gęstość zaludnienia i rozwój demograficzny, czynniki polityczne jak powstawanie ośrodków władzy i panowania oraz funkcje magiczno-rytualne.

Projekt ma być istotnym, opartym na metodach interdyscyplinarnych przyczynkiem do analizy zarówno form interakcji i komunikacji w łonie poszczególnych społeczeństw Europy Środkowo-Wschodniej, jak i wzajemnych powiązań i oddziaływań między rozmaitymi grupami protagonistów w zachodniej Eurazji. W celu rozszerzenia nader skromnej bazy źródeł pisemnych uwzględni on dokonania dziedzin pokrewnych, czyli archeologii i antropologii, oraz dokona kontekstualizacji przez pytania charakterystyczne dla nauk historycznych.

Po udanym zakończeniu pierwszej części projektu w maju 2019 r. dr hab. Dariusz Adamczyk powrócił 1 listopada do warszawskiego NIH, by kontynuować swoje przedsięwzięcie badawcze. Pod tytułem „Momenty monetaryzacyjne, strefy komercjalizacji czy fiskalne krajobrazy walutowe? Sieci redystrybucji srebra a społeczeństwa w Europie Środkowo-Wschodniej (800–1200)” zajmuje się zagadnieniem, w jakim stopniu oraz w jakich konstelacjach społecznych i ekonomicznych metale szlachetne funkcjonowały w danej społeczności jako środki płatnicze. W pierwszej części projektu uwaga badacza skupiła się na kontekstualizacji transkontynentalnych i interkontynentalnych sieci redystrybucji srebra w przestrzeni i czasie. Projekt należy do zespołu badawczego nr 2 „Religia, polityka i gospodarka w Polsce średniowiecznej i wczesnonowożytnej”.

Projekt cząstkowy 1b

Moneta jako atrybut nierównego rozwoju i konkurującej imitacji w kontekście polsko-niemieckim w latach 1000–1300

Opracowanie: Dariusz Adamczyk

Punktem wyjścia tego projektu badawczego są regionalne różnice rozwojowe w Europie Środkowej w pełnym średniowieczu. Nauka określa nierówny rozwój mianem przepaści między bogatymi, uprzemysłowionymi krajami Północy a ubogimi, wytwarzającymi głównie produkty pierwotne krajami Południa. Historycy wskazują jednak od lat, że panująca na świecie nierówność rodzi się z okoliczności strukturalnych, które tworzą się bardzo powoli i równie powoli się zacierają (F. Braudel). Nie są one zatem dopiero konsekwencją rewolucji przemysłowej, lecz występują niewątpliwie już w społeczeństwach przednowożytnych. Nierówności jawią się często jako przebiegające synchronicznie asymetrie między różnymi regionami, uwarunkowane częściowo geografią (obszary o niekorzystnym położeniu), niekiedy zaś stopniem ich integracji z danym kręgiem cywilizacyjnym.

Stopień wzajemnych powiązań w północno-zachodniej Eurazji osiągnął już w IX i X wieku imponujące rozmiary. Zwłaszcza od mniej więcej 900 do 950 roku kopalnie srebra w Uzbekistanie pracowały pełną parą, by obsługiwać rynki od Uralu po celtyckie wybrzeża Atlantyku i od Krymu po środkową Szwecję. Jakość tej interakcji polegała nie tylko na tym, że metale szlachetne i towary stymulowały obieg komercyjny. Dla powstających dynastii w owym czasie handel dalekosiężny stanowił (oprócz trybutów i łupów) fiskalno-ekonomiczne podstawy ich panowania. Równolegle elity powstających państw przechodziły na chrześcijaństwo w wersji łacińskiej bądź prawosławnej – w wypadku ziem zachodniosłowiańskich był to proces przyspieszony przez rozpoczęcie eksploatacji nowych kopalni srebra w Harzu około 1000 roku. W XII–XIII wieku odbywała się zaś głęboka transformacja społeczeństwa i kultury, manifestująca się wzrostem urbanizacji oraz powstawaniem miast z prawami obywatelskimi, zasiedlaniem ziemi wolnymi chłopami, budową zamków, rozwojem dyplomatyki, a wreszcie zakładaniem klasztorów i uniwersytetów. Ten transfer kompetencji odbywał się na obszarze zachodniosłowiańskim przeważnie (choć bynajmniej nie wyłącznie) z Zachodu na Wschód i był dziełem elit dynastycznych, kościelnych bądź kupieckich (uprawiających handel dalekosiężny). Stosowny mechanizm przejmowania wzorców cywilizacyjnych i wytwarzania transferu wiedzy stanowiła konkurująca imitacja. Pomagała ona elitom w akumulowaniu kompetencji, których celem było zwiększanie przychodów i efektywniejsze tworzenie struktur władzy.

To jest punkt wyjścia niniejszego projektu, którego intencją jest zajęcie się tą tematyką na przykładzie wschodnich peryferii cesarstwa rzymsko-niemieckiego oraz poszerzenie przestrzeni badawczej o doniosły, dotychczas jednak zaniedbywany aspekt „pieniądza”.

Projekt ma się składać z trzech elementów. W części pierwszej – po dyskursywnym zdefiniowaniu terminów „nierówność” i „konkurująca imitacja” – mają zostać ustalone analogie i rozbieżności w ikonografii i funkcjach zachodniosłowiańskiego bicia monet naśladujących niemieckie fenigi (Polska Centralna; Meklemburgia-Pomorze Przednie; Pomorze) w XI wieku. Szczególną wagę należy przypisać zagadnieniu, na ile stosowanie tych emisji przyczyniało się do modernizacji władzy, gospodarki i społeczeństwa na wschód od Łaby.

W drugim etapie na podstawie kilku wskaźników zostaną skontekstualizowane asymetrie ekonomiczne w Europie Środkowej w XII–XIII wieku. Należy tu porównać ze sobą tzw. fenigi long-lived i monety short-lived (B. Kluge). Te pierwsze obowiązywały na pewnym obszarze podczas całego panowania emitenta monet (lub dłużej). Te drugie były z kolei ważne tylko w pewnych okresach rządów danego władcy i bywały niekiedy zastępowane nowymi denarami. Warunek całkowitej wymiany monet stanowiło zaś to, że liczba egzemplarzy znajdujących się w obiegu była ograniczona.

Dyskusja musi ponadto zostać umieszczona w szerokim kontekście społecznym, aby można było pokusić się o odpowiedź na następujące pytanie: czy renovatio monetae (wymiana monet) była odzwierciedleniem rudymentarnego podziału pracy, niskiego stopnia specjalizacji gospodarstw domowych, niskiego stopnia urbanizacji oraz niewielkich doświadczeń w użyciu pieniądza na rynkach lokalnych? Granica między obu systemami przebiegała w latach 1140–1300 mniej więcej wzdłuż osi Renu (co nie wyklucza ich przecięć).

W trzeciej części wreszcie pojęcia tezauryzacji, monetyzacji i rozwoju mają zostać ze sobą powiązane i skonkretyzowane w praktyce na przykładzie Śląska. Śląsk należał do tych regionów piastowskiej Polski, które w ciągu XIII wieku zostały najwcześniej objęte tak zwanym Landesausbau (znanym również pod nazwą kolonizacji bądź ekspansji wschodniej). Jednocześnie Śląsk cechuje się względnie dużą gęstością znalezisk monet, co czyni go wyjątkowym w Europie Środkowo-Wschodniej. Jeśli trzymać się poglądu niektórych numizmatyków, że deponowanie metali szlachetnych jest – poza okresami wojen – skutkiem zacofania gospodarczego, to sprzeczność ta musi zostać wyjaśniona.

Projekt badawczy przyczyni się w ten sposób do nowego ujęcia polsko-niemieckiej historii w pełnym średniowieczu i wypróbuje koncepcje innowacyjne pod względem metodycznym, które pomogą naświetlić wzajemne powiązania ekonomiczne, polityczno-fiskalne i społeczne w Europie Środkowej z zupełnie innego (niż dotychczas) punktu widzenia.

Teilprojekt 2

Protestantische Bauern im frühneuzeitlichen Polen - Konfessionalisierung des ländlichen Raums im königlichen Preußen

Bearbeiterin: Jaśmina Korczak-Siedlecka

Die Erste Republik Polen war ein Land mit vielen Sprachen, Kulturen und Konfessionen. Auch Dörfer waren multiethnisch, multikulturell und multikonfessionell. Das königliche Preußen, insbesondere Weichselpommern, wurde von deutschsprachigen Bauern bewohnt, die im 16. und 17. Jahrhundert den evangelisch-lutherischen Glauben annahmen. Hauptgegenstand des Projekts ist der Prozess der Konfessionalisierung in diesen Gebieten. Diese wird nicht als Aufbau eines institutionellen Systems verstanden, sondern als grundlegender sozialer Prozess, der über die rein religiöse Sphäre hinausgeht und die Denk- und Verhaltensweisen, die kulturellen Normen und das Alltagsleben der Gläubigen prägt.

Bisherige Forschungen zur Reformation in Polen konzentrieren sich vor allem auf die religiösen Veränderungen in den Städten, beim Adel und der intellektuellen Elite. Die Haltung der Bauern zur Reformation wurde bisher vernachlässigt, doch die Ideen Luthers und anderer religiöser Reformatoren erreichten auch ländliche Gegenden. Ein besonders interessanter Fall sind die Bauern des Ortes Żuławy Malborskie, die ohne jegliche Inspiration von außen das Luthertum annahmen. Sie allein waren für das Funktionieren von Religionsgemeinschaften verantwortlich, ernannten Pfarrer, bauten Kirchen und bemühten sich um religiöse Privilegien am königlichen Hof. Der Protestantismus wurde zur Grundlage ihrer Identität, ihres sozialen Systems und ihrer kulturellen Normen; sie verteidigten ihn trotz ständiger Verfolgung. Das Forschungsprojekt zielt darauf ab zu untersuchen, warum die Żuławy-Bauern beschlossen, ihre Religion zu wechseln, wie der Protestantismus ihr soziales Leben und ihre Kultur beeinflusste und was die Merkmale der ländlichen Reformation sind.

Anders gestaltete sich die Situation in den Dörfern, die unter der Herrschaft großer preußischer Städte standen: Danzig, Elbląg und Toruń. Mit der Einführung der Reformation übernahmen die Magistrate die Aufgaben der kirchlichen Obrigkeit, was es ihnen ermöglichte, den Protestantismus auch in den Landgemeinden einzuführen. Die Ambitionen der städtischen Obrigkeit gingen über die theologischen und institutionellen Reformen hinaus - sie strebten danach, die Bauern zu frommen Lutheranern zu „erziehen“ und Moral, Sitten, Kommunikationsformen und zwischenmenschliche Beziehungen auf dem Land im Sinne einer erneuerten protestantischen Religiosität („Verchristlichung“ der Volkskultur) neu zu formulieren. Die Geschichtsschreibung neigt dazu, die Bauernschaft als passive Opfer der Konfessionspolitik der Feudalherren darzustellen. Das Projekt versucht, diesen Ansatz in Frage zu stellen, indem es Situationen der Zusammenarbeit mit den Behörden und dem Klerus oder des aktiven Widerstands gegen die Konfessionalisierung analysiert.

Projekt cząstkowy 3

Powstawanie regionów a strategie reprezentacji księstw śląskich w regionie Górnej Odry w XV i XVI

Opracowanie: Romana Kálnai Petráková

Czy na podstawie architektury i wytworzonej sztuki można odróżnić dany region od regionów sąsiednich? Czy pod tym względem można się doszukać cech szczególnych, który dałoby się określić? Czy cechy te instrumentalizowano jako nieodzowne elementy reprezentacji elit? Czy też przynależność regionalna nie odgrywa zauważalnej roli?

To niektóre spośród głównych zagadnień niniejszego projektu z zakresu historii sztuki, skupiającego się na badaniu architektury i zabytków sztuki. Podstawą badania są łącznie 23 księstwa, które od początku XIV do połowy XVI wieku były władanymi odrębnie terytoriami: księstwo opolskie, raciborskie i bytomskie oraz powstałe na ziemiach należących pierwotnie do nich księstwa kozielskie, niemodlińskie, strzeleckie, gliwickie, głogóweckie, toszeckie, wodzisławskie i siewierskie. Kolejne to księstwo cieszyńskie i utworzone tu księstwa oświęcimskie, zatorskie i bielskie oraz księstwo opawskie z księstwami bruntalskim, głubczyckim i karniowskim. Z tego ostatniego wydzielono jeszcze księstwo rybnickie. Ponadto analiza ma dotyczyć także regionów Pszczyny i Prudnika. Szczególny przykład stanowi księstwo nyskie, które należało do biskupów wrocławskich, posługujących się tytułem książęcym.

Mimo swojej stosunkowo słabej pozycji wśród wysokich rangą władców krajów sąsiednich książęta śląscy byli jak się wydaje nader aktywnymi podmiotami procesów regionotwórczych w swoich księstwach. Poza nimi analiza ma objąć również zakony wraz z ich ośrodkami, duchowieństwo miejskich kolegiat, a także coraz silniejszy od mniej więcej połowy XIV wieku patrycjat oraz rolę tych podmiotów w dziejach poszczególnych regionów, ze szczególnym uwzględnieniem ich wpływu na procesy regionotwórcze. W odniesieniu do badanego okresu istotne znaczenie mają również zmiany panujących dynastii oraz pluralizm wyznaniowy w poszczególnych miniregionach.

Badanie architektury i dzieł sztuki w poszczególnych księstwach odbywa się z wykorzystaniem klasycznych metod historii sztuki takich jak krytyka źródeł, badania architektoniczne pod kątem historii sztuki, analiza i porównanie stylów. Rezultaty służą z jednej strony dokonaniu rzetelnego porównania wewnątrz danego regionu, z drugiej zaś porównaniu jego architektury i dzieł sztuki z innymi analizowanymi regionami. Na tej podstawie zostanie na zakończenie przeprowadzone szersze porównanie z wytworami sztuki i architektury krajów sąsiednich takich jak Czechy, Morawy, Małopolska i Dolny Śląsk z ich ośrodkami artystycznymi w Pradze, Ołomuńcu, Brnie, Krakowie i Wrocławiu.

Należy założyć, że poszczególni książęta dążyli do tworzenia własnej, indywidualnej reprezentacji władzy, której formy ulegały jednak wyraźnym zmianom na przestrzeni prawie 200 lat. Można oczekiwać, że ze względu na planowe wspieranie sztuki i architektury będzie można stwierdzić różne, wzajemne relacje konkurencji bądź zbliżenia. W odniesieniu do częstych zmian granic poszczególnych księstw i powstawania w wyniku ich podziału nowych, coraz mniejszych organizmów należy wyjaśnić, czy korelowała z tym nowa strategia legitymizacji władzy, która oddziaływała z kolei na produkcję artystyczną i architekturę.

Celem projektu jest w pierwszej kolejności przedstawienie procesów regionotwórczych w regionie Górnej Odry na podstawie ewaluacji wydarzeń historycznych. W drugim etapie analizy zachowanej architektury i zabytków sztuki z punktu widzenia historii sztuki posłużą do krytycznego przyjrzenia się zagadnieniu, czy – a jeśli tak, to w jaki sposób – można stwierdzić szczególne cechy regionalne poszczególnych księstw, jak należy je interpretować jako części Górnego Śląska oraz jakie były ich związki z regionami sąsiednimi. Precyzyjne ujęcie zagadnienia transferu sztuki ma zaś przynieść odpowiedź na kluczowe w obszarze badawczym 1 pytania o mechanizmy zjawisk asymilacji i różnicowania się produkcji artystycznej.

Stosunkowo szerokie ramy czasowe projektu obejmują ogólne procesy transformacji, łącznie z wymarciem pierwotnych gałęzi dynastii Piastów i zmianami struktury wyznaniowej, które w sytuacji postępującego rozdrobnienia tych obszarów można uważać za przeciwstawne procesy integracji i dezintegracji.