Wstęp

Rozbiory Rzeczpospolitej przerwały fazę kryzysu i przełomu w Królestwie Polskim i Wielkim Księstwie Litewskim. Przeobrażenie imperialnego układu sił w Europie Środkowej kosztem Rzeczpospolitej położyło również kres próbom wewnętrznej reformy tego zdecentralizowanego państwa o charakterze unii. Nastąpiło teraz konsekwentne wcielanie ziem polskich i litewskich do trzech imperiów rozbiorowych. Wilno, Warszawa, Poznań i Kraków stały się peryferiami w stosunku do ośrodków w St. Petersburgu, Berlinie i Wiedniu. Już po krótkim czasie proces ten przerwały wojny napoleońskie, które przyniosły temu regionowi nowe rozumienie państwa i prawa. Francuski code civil stał się prawnym fundamentem rozwoju kapitalistycznych stosunków produkcji. Jednocześnie spustoszenia spowodowane kampaniami wojennymi, a także kolejne nowe konfiguracje terytorialne – jak choćby krótka faza panowania pruskiego w Warszawie, Białymstoku i Suwałkach – hamowały gospodarcze przejście do nowej epoki. W toku długiego procesu, który rozpoczął się po Kongresie Wiedeńskim i trwał do pierwszych dekad XX wieku, trzy imperia przekształciły się w nowoczesne organizmy państwowe, które w zupełnie nowy sposób zdefiniowały wzajemne relacje między państwem, przestrzenią i społeczeństwem.
W ramach tej długofalowej terytorializacji mocarstwa rozbiorowe wzmacniały swoją obecność na prowincji, ale coraz wyraźniejsza stawała się również obecność peryferyjnych protagonistów w centrach imperiów. Poszczególne projekty badają wzajemny związek między modernizacją struktur państwowych a przemianami społecznymi, które znajdowały wyraz w gospodarce, nauce i kulturze, pod względem politycznym zaś ustawicznie kierowały się przeciwko władzy imperialnej. Wynikające stąd konflikty zostały w znacznej mierze zbadane we wcześniejszych pracach, poświęconych powstaniom w zaborze rosyjskim, stłumieniu ruchów liberalno-narodowych i tak zwanemu Kulturkampfowi w Prusach oraz wywalczeniu znacznej autonomii w łonie monarchii habsburskiej przez Galicję. W tym zespole badawczym początkowa faza nowych konfiguracji imperialnych na początku XIX wieku jest postrzegana jako przełom epok. Poszczególne projekty pytają o długofalowe oddziaływanie procesów politycznych, ekonomicznych i społecznych, które rozpoczęły się w tym okresie, a uwidoczniły w pełni często dopiero w drugiej połowie XIX wieku.
Pierwszy projekt – „Przekształcenia obszarów działalności żydowskich kupców 1772–1850” – dokonuje swego rodzaju głębokiego wiercenia, analizując działalność żydowskich kupców na terenie byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Projekt demonstruje, jak sami kupcy reagowali na nowy ład terytorialny i wnosili własny wkład w nową konfigurację, rozszerzając swoją regionalną sieć handlu na znaczne połacie Cesarstwa Rosyjskiego i wzmacniając w ten sposób także swoją pozycję ekonomiczną i społeczną w St. Petersburgu i Moskwie. Drugi projekt cząstkowy – „Panoptikon, Historia więziennictwa na terytorium Polski i Litwy w okresie rozbiorów” – opisuje, jak globalne dyskursy o reformie więziennictwa przez mocarstwa rozbiorowe zmieniły także w Polsce i na Litwie przestrzenny kształt więzień i sposób ich użytkowania. Codzienne życie podczas odbywania kary, którego miejscem w pierwszej połowie XIX wieku bywały często opuszczone klasztory katolickie, stało pod znakiem praktyk religijnych i pracy. Od połowy stulecia dla skazanych budowano specjalnie więzienia z celami.

Projekt cząstkowy 1

Przekształcenia obszarów działalności żydowskich kupców 1772–1850

Opracowanie: Ruth Leiserowitz  

[English description here]

Przedmiot analizy stanowi działalność żydowskich kupców z Rzeczypospolitej Polsko-Litewskiej mieszkających na terenie dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego (czyli obszarze od Witebska i Mińska przez Dyneburg aż po Wilno i Kowno).
Chronologicznie projekt obejmuje okres rozbiorów oraz lata bezpośrednio po nich, cezurę końcową stanowi wybudowanie kolei. Realizacji projektu towarzyszy następujące pytanie badawcze: w jaki sposób zmiany terytorialne oraz przynależności państwowe wpływały na strategie handlowe, sposoby działania oraz kontakty kupców żydowskich? Analiza ma na celu opisanie przykładów „praktyk przestrzennych” (Henri Lefebvre) oraz pokazanie, w jaki sposób tworzone w praktykach życia codziennego „przestrzenie handlowe” zmieniały się w czasie. Opisane zostaną także zmiany przestrzeni reprezentowania, czyli sposobu postrzegania północnych obszarów dawnej Rzeczypospolitej Polsko-Litewskiej. Dodatkowo przedstawione zostaną nowo powstające układy i powiązania oraz ich terytorialny zasięg.
Podstawowym założeniem projektu jest podważenie obowiązującej w dotychczasowych badaniach tezy o bezproblemowym przekształceniu Polsko-Litewskiej Rzeczypospolitej w Obszar Zasiedlenia Żydowskiego. W tym celu należy zastanowić się, czy opisywani w projekcie kupcy żydowscy zdawali sobie sprawę z historycznych zmian oraz w jaki sposób definiowali na nowo swoją działalność w podzielonej przestrzeni.