Wstęp

Postępujące usieciowienie świata powoduje rozszerzanie horyzontów badawczych poza znane obszary. Prowadzi zarazem do wyostrzenia uwagi na współzależności i wynikające z nich zagadnienia, których naukowcom nie udawało się wcześniej formułować z własnej perspektywy. Oprócz tych globalnych wyzwań badacze historii współczesnej mają również do czynienia z faktem, że w ostatnich dekadach dokonały się przemiany społeczeństwa, skutkujące nowymi zrachowaniami, zmianą sposobów myślenia oraz transformacją wartości. Potrzebna jest kontekstualizacja tych przeobrażeń.

Zwłaszcza pojęcia związane z makroprocesami, takie jak sekularyzacja i prywatyzacja, są źródłem nowych pytań, a nawet powstawania nowych podobszarów nauk historycznych. Nie mogły i nie mogą się one jednak rozwijać bez sprzeciwu, ponieważ tendencje do ujmowania historii w kategoriach narodowych również przeżywają renesans i wytwarzają napięcia w łonie całej dyscypliny. Okazuje się tu, że zagadnienia globalizacji jako przedmiot nauk historycznych mogą być opracowywane w bardzo różny sposób i muszą konkurować z przeciwstawnymi tendencjami.

Poszczególne projekty w tej dziedzinie badań są poświęcone bardzo różnym zagadnieniom dwudziestowiecznej historii. Wspólną cechą projektów są nowe punkty widzenia oraz umiejscowienie geograficzne podejmowanych zagadnień. Do analiz stosuje się rozmaite metody – od porównań po modelowe studia przypadków.

Spektrum tematyczne ulega rozszerzeniu dzięki implementacji przedsięwzięć finansowanych ze środków zewnętrznych i projektów kooperacyjnych. W centrum uwagi znajdują się tu zwłaszcza badania dotyczące stosunków naukowych między Polską a państwami arabskimi. Uzupełnieniem tych projektów są badania analizujące Holokaust, wydarzenia wojenne i skutki wojny z długofalowej perspektywy. Dzięki nowym sposobom przedstawiania i objaśniania kontekstów społecznych i medialnych mają zostać dokładniej uchwycone długofalowe skutki drugiej wojny światowej.

Projekt cząstkowy 1

„No Sex Please, We are Catholic”. Reprodukcja i partnerstwo na styku między (de-)sekularyzacją a (de-)prywatyzacją religii w Irlandii i Polsce

Opracowanie: Michael Zok

[English description here]

Celem niniejszego projektu badawczego jest bliższe przyjrzenie się odmiennym rezultatom, otrzymywanym w najnowszych badaniach z zakresu socjologii religii – (de-)prywatyzacji i (de-)sekularyzacji. Posłuży do tego długofalowa historyczna analiza porównawcza dwóch społeczeństw wykazujących podobieństwa pod względem czynników kulturowych i historycznych (Irlandii i Polski), do których należy długa dominacja Kościoła katolickiego w debatach społecznych. W centrum uwagi znajduje się analiza specyficznych zależności od ścieżki oraz warunków, które wzmacniają lub osłabiają siłę oddziaływania norm „świeckich” bądź „kościelnych”. Naświetlone zostaną również czynniki, które umożliwiają(-iały) bądź utrudniają(-iały) „transformację wartości” w obu wybranych społeczeństwach. Dyskursy o reprodukcji i partnerstwie doskonale się do tego nadają, ponieważ konflikty społeczne właśnie w odniesieniu do reprodukcji i relacji między płciami nie stanowią bynajmniej „cichej rewolucji” (Inglehart), lecz są wyraźnie zauważalne. To, że taka „transformacja wartości” w społeczeństwie może dokonać się nader szybko, można stwierdzić na przykładzie irlandzkim: Między referendum, które nadało rangę konstytucyjną prawie całkowitemu zakazowi aborcji (1983), a tym, które ją pierwszy raz w dziejach Irlandii zalegalizowało (2018), minęło raptem 35 lat. Obu tym wydarzeniom towarzyszyły zacięte i pełne emocji debaty. 

Analiza skupi się – zgodnie z metodą historycznej analizy dyskursu – z jednej strony na okresach nasilenia dyskursu, na przykład w wypadku debat społecznych o reprodukcji i partnerstwie (w związku z ustawodawstwem dotyczącym małżeństwa, rodziny, rozwodów, przerywania ciąży, antykoncepcji). Przy tej okazji zostanie przeanalizowany jak najbardziej reprezentatywny wybór źródeł i zawartych w nich treści, co pozwoli opisać prawidłowości i reguły dyskursu, które decydują o tym, co i w jaki sposób może być powiedziane. Kolejnym istotnym zagadnieniem są granice i ich przepuszczalność. Historyczna analiza dyskursu ma służyć wykazaniu, w jakich warunkach i w jakich konstelacjach władzy określone wypowiedzi przenoszono z dyskursu imaginacyjnego do wirtualnego i vice versa, oraz jakie czynniki sprawiały, że władza nad dyskursem przechodziła z jednego podmiotu na drugi. Szczególne znaczenie mają również związane z tym strategie obronne, służące utrzymaniu tej władzy. Władza nad dyskursem jest nie tylko wyznacznikiem władzy bądź rangi społecznej danego podmiotu, lecz wiąże się z nią również wdrażanie konstruowanych dyskursywnie koncepcji do praktyki społecznej i prawnej.

Ze względu na swoje ukierunkowanie projekt kładzie ponadto nacisk na fazy przyspieszonej modernizacji (charakteryzujące się różnicowaniem funkcjonalnym, wzrostem poziomu dobrobytu/wykształcenia itd.) po 1945 roku. W odniesieniu do Irlandii chodzi tu zwłaszcza o lata rządów Seána Lemassa i Jacka Lyncha (1959–1973) oraz lata dziewięćdziesiąte, kiedy społeczeństwo irlandzkie przeżywało odczuwalny wzrost dobrobytu i wyłonił się Celtic Tiger. Na ten drugi okres przypada ponadto ujawnienie skandali (dotyczących wykorzystywania seksualnego) w Kościele katolickim w Irlandii. W odniesieniu do Polski da się wykazać różne okresy przyspieszonego rozwoju społecznego (szczytowa faza stalinizmu, lata sześćdziesiąte i siedemdziesiąte, pluralizacja i demokratyzacja w latach dziewięćdziesiątych oraz rozwój potencjału gospodarczego od chwili przystąpienia do UE). Aby udało się przeanalizować w długofalowej perspektywie efekty tych okresów, a zwłaszcza akcesji do EWG (1973) i do UE (2004), objęty badaniem przedział czasu kończy się w roku 2015, ponieważ wtedy doszło też do jednej z ostatnich intensyfikacji dyskursu w obu społeczeństwach.

Projekt cząstkowy 2

Przyswajanie i rewitalizacja. Procesy negocjowania niemiecko-żydowskiego dziedzictwa kultury w Polsce

Opracowanie: Christhardt Henschel

W ramach programu priorytetowego 2357 Niemieckiej Wspólnoty Badawczej „Żydowskie dziedzictwo kultury” Christhardt Henschel realizuje razem z Kamilą Lenartowicz projekt tandemowy „Przyswajanie i rewitalizacja. Procesy negocjowania niemiecko-żydowskiego dziedzictwa kultury w Polsce”. Projekt został pozyskany przez prof. dr Ruth Leiserowitz wspólnie z dr. Ulrichem Knufinke z Bet Tfila – Zakładu Badań nad Architekturą Żydowską w Europie na Uniwersytecie Technicznym w Brunszwiku.

Tematem przedsięwzięcia badawczego jest ewolucja podejścia do żydowskiego dziedzictwa architektonicznego na przykładzie ochrony i użytkowania byłych synagog i innych budowli żydowskich w Polsce, zwłaszcza na byłych ziemiach niemieckich, jako elementu procesów przyswajania. Dzięki lepszej znajomości zachowanych obiektów w wielu miejscowościach wśród mieszkańców obudziło się zainteresowanie przywróceniem ich do świadomości publicznej jako miejsc żydowskiej kultury i historii, gdzie indziej zaś to organizacje międzynarodowe kierowały uwagę publiczną na „zapomniane” synagogi i cmentarze. Christhardt Henschel skupia się w swoich badaniach przede wszystkim na kwalifikacji historycznej tych procesów. Uwzględniając praktyki i dyskursy dotyczące ochrony zabytków w międzywojennej Polsce, burzenie bądź zmianę przeznaczenia synagog pod rządami nazistów oraz praktykę prawną odnoszącą się do majątku gmin żydowskich w powojennej Polsce, pyta o protagonistów, instytucje i dyskursy, od których zależał sposób traktowania synagog. Celem jest przy tym również ukazanie różnic między terenami Polski Centralnej a dawnymi ziemiami niemieckimi. Badacza interesuje także zagadnienie, jak zazębiały się ze sobą i uwidaczniały na szczeblu lokalnym krajowe i międzynarodowe dyskursy o żydowskim dziedzictwie materialnym. Innym ważnym kontekstem jest kulturowe przyswajanie dawnych ziem niemieckich przez nowych mieszkańców, którzy osiedlili się tam po 1945 roku. Znaleźli się wtedy w otoczeniu ukształtowanym w decydującej mierze przez Niemców. Projekt szuka odpowiedzi na pytanie, w jakim stopniu postrzegali w tym kontekście synagogi jako dziedzictwo jednoznacznie żydowskie (a tym samym „podwójnie obce”) lub jako część spuścizny niemieckiej.

 

Projekt cząstkowy 3

Ländliche Gemeinden in Zentralpolen während der deutschen Besatzung und des Holocaust

Bearbeiter: Łukasz Krzyżanowski

Ziel des Projekts ist eine Studie zum Alltagsleben und der sozialen Beziehungen in den Dörfern und Kleinstädten Polens während der deutschen Besatzung und des Holocaust (1939–1945, Distrikt Radom des Generalgouvernements). Die wichtigste Quellenbasis des Projekts sind Archivmaterialien, die im Zuge der in Polen in der zweiten Hälfte der 1940er und in den 1950er Jahren durchgeführten Ermittlungen und Prozessen entstanden.

Aus einer Bottom-up-Perspektive untersucht das Projekt unter Auswertung der Aussagen von Zeugen und Angeklagten die Strategien, die von den lokalen Gemeinschaften entwickelt wurden, um in einem von ständiger Unsicherheit geprägten Leben, in dem Angst und das Gefühl der Bedrohung durch Terror und Gewalt – ausgeübt durch die Besatzer, aber oft auch durch Partisanen und Nachbarn – allgegenwärtig waren, mit der Realität, den Regeln der Besatzungsmacht und dem Hierarchiegefüge zurechtzukommen. Das Projekt ist die Fortsetzung einer zwischen 2018 und 2021 am Institut für Philosophie und Soziologie der Polnischen Akademie der Wissenschaften durchgeführten Forschungsarbeit.

Der Bearbeiter analysiert dazu unter anderem Kopien von Dokumenten, die hauptsächlich aus dem Archiv der Zweigstelle des Instituts für Nationales Gedenken (IPN) – Kommission für die Verfolgung von Verbrechen gegen das polnische Volk in Kielce stammen.

Projekt cząstkowy 4

Życie w realnym socjalizmie i środowiska alternatywne. Organizacja władzy w przestrzeni miejskiej w metropoliach późnego socjalizmu – Pradze, Warszawie i Berlinie Wschodnim

Opracowanie: dr Jaromír Mrňka

Projekt jest poświęcony badaniom układu miejskiej przestrzeni władzy w metropoliach późnego socjalizmu – Pragi, Warszawy i Berlina Wschodniego w latach osiemdziesiątych XX wieku, przy czym szczególna uwaga skupia się na pojęciu „podziemia”. Chodzi tu o obszary życia i środowiska marginesu społecznego, zamieszkiwane często przez ludzi o odmiennych stylach życia, grupy marginalne i mniejszości społeczne. „Podziemie” istniało równolegle do oficjalnego ustroju socjalistycznego i było traktowane przez państwowe siły bezpieczeństwa jako „na poły przestępcze”. Projekt analizuje, jak „podziemie” było zintegrowane z przestrzenią miejską, jak było postrzegane przez władzę państwową i jak członkowie tego środowiska identyfikowali się ze swoją przestrzenią życiową.

Głównym celem projektu jest mapowanie struktur władzy w przestrzeni miejskiej Pragi, Warszawy i Berlina Wschodniego w latach osiemdziesiątych XX wieku. Analizie podlegają transformacje wywołane przez władzę państwową i siły bezpieczeństwa oraz strategie życiowe jednostek w tej hierarchicznej przestrzeni. W projekcie stawiane jest też pytanie, jakie zachowania były przez dyktaturę tolerowane, a jakie tłumione – na podstawie konsensusu społecznego dotyczącego godnego życia w socjalizmie.

Dodatkowo projekt wyjaśnia, jak władza państwowa w społeczeństwach późnosocjalistycznych tolerowała – mimo ideologicznych zapędów – szare strefy, a niekiedy sama w nich uczestniczyła, np. w szarej strefie gospodarki. Ukazuje to rozdźwięk między oficjalną ideologią a rzeczywistością społeczną. Projekt daje wgląd w struktury społeczne oraz złożone wzajemne oddziaływanie władzy, tożsamości i porządku społecznego w kontekście późnosocjalistycznych metropolii, przy czym „środowisko podziemia” eksponowane jest jako główny element tej analizy.