Pod tytułem „infrastruktury pamięci” kryją się dwa powiązane ze sobą projekty. Oba są finansowane przez zewnętrzne fundacje i realizowane w dużych zespołach badawczych. Pierwszy dotyczy pozornie banalnych elementów wystaw przedstawiających drugą wojnę światową i Zagładę. Obejmują one kwestie budowlane, techniczne, środowiskowe czy finansowe. Czynniki te wpływają na kształt i recepcję wystaw, a zatem też na ich pamięciowy potencjał. Podczas gdy studia nad pamięcią i muzeami (memory studies i muzeum studies) koncentrują się zazwyczaj na politycznych i semantycznych aspektach wystawiennictwa, elementy infrastrukturalne dyskutowane są na ogół przez kuratorów i praktyków. Celem projektu jest zatem określenie, w jaki sposób infrastruktury – usieciowione obiekty materialne i związane z nimi praktyki społeczne – oddziałują na kulturę pamięci o zbrodniach XX wieku. 

Podobne pytania stały u początków drugiego projektu, w którym zajmujemy się masowymi grobami ofiar Zagłady. Interdyscyplinarna grupa archeologów, socjologów, dendrologów, kartografów oraz przedstawicieli innych dyscyplin bada groby żydowskich ofiar, które nie były deportowane do obozów, lecz zostały rozstrzelane w pobliżu swoich miejsc zamieszkana. Badania koncentrują się na Polsce południowo-wschodniej. Także w tym wypadku koncentracja na infrastrukturach pamięci pozwala zrozumieć te miejsca. Dlaczego niektóre groby oznaczono jako miejsca pamięci, a inne nie? Bywało, że nie zależało to wcale od politycznej woli (lub jej braku), ale też od dostępności materiałów budowlanych czy otoczenia naturalnego tych miejsc. Skąd pochodził kamień, z którego wykonano tablice nagrobne i kto go dostarczał? Odpowiedź na takie i podobne pytania pozwala spojrzeń na złożone praktyki pamięci z nowej perspektywy – zwłaszcza na takie, które leżą w przestrzeniach peryferyjnych i były dotychczas pomijane w badaniach Zagłady. 

Badania realizowane są w ramach międzynarodowego projektu naukowego „Infrastruktury pamięci. Aktanci procesu globalizacji i ich wpływ na niemiecką i polską kulturę pamięci”, realizowanego przez Niemiecki Instytut Historyczny w Warszawie oraz Uniwersytet Łódzki.
Badanie poszukuje odpowiedzi na pytanie w jaki sposób czynniki takie jak standardy zrównoważonego rozwoju, wykorzystanie nowych technologii czy regulacje prawne wpływają na tworzenie i funkcjonowanie ekspozycji podejmujących temat II wojny światowej i Holokaustu w Polsce i Niemczech. 

Projekt rozpatruje zatem rzadko omawiany temat materialności praktyk upamiętniających i osadza jego znaczenie w kontekście współczesnych debat nad kulturą pamięci w Polsce i Niemczech. Nowatorstwo projektu polega na analizie wzajemnych powiązań między koncepcjami kuratorskimi i polityką historyczną z jednej strony, a zewnętrznymi uwarunkowaniami z drugiej. Szczególną uwagę poświęcono relacjom między materialnością a aspektami niematerialnymi, a także rozbieżnościom między wizjami kuratorskimi a codzienną praktyką użytkowania wystawy.

Do przykładów ilustrujących wpływ lokalnych czynników na zmianę koncepcji wystawy należą m.in. dostosowywanie wystaw czasowych do lokalnych kontekstów, przygotowywanie oprowadzań dla międzynarodowych grup odbiorców czy specyficzne dla danego kraju tzw. „praw pamięci” (Nikolay Koposov).

Projekt opiera się na złożonej, interdyscyplinarnej metodologii, czerpiącej z antropologii, socjologii organizacji, muzealnictwa, badań pamięcioznawczych oraz historii społecznej. Stanowi innowacyjny wkład zarówno w badania społeczne, jak i w regularnie aktualizowaną debatę dotyczącą kultury pamięci.

Projekt podejmuje temat materialnych świadectw kultury i historii Żydów w Polsce, analizowanych z interdyscyplinarnej perspektywy obejmującej historię, historię architektury oraz ochronę zabytków. Przedmioty te traktowane są jako elementy złożonych procesów zawłaszczania i reinterpretacji przez różne grupy społeczne i aktorów w ramach dyskursu o „dziedzictwie kulturowym”. Projekt realizowany jest w ramach priorytetowego programu badawczego Niemieckiej Wspólnoty Badawczej (DFG) SPP 2357 „Żydowskie dziedzictwo kulturowe” we współpracy z Centrum Badań nad Architekturą Żydowską w Europie – Bet Tfila – działającym przy Politechnice w Brunszwiku.

W centrum zainteresowania znajduje się pytanie o to, jak po 1945 roku kształtowało się podejście do synagog w północnych i zachodnich regionach Polski. Analiza tego zagadnienia wnosi istotny wkład w zrozumienie procesów kulturowej adaptacji dawnych ziem niemieckich przez ich nowych mieszkańców. Szczególny charakter tych obszarów polega na tym, że zostały one włączone do Polski dopiero po II wojnie światowej jako tzw. „ziemie odzyskane” – znajdujące się tam dziedzictwo żydowskie nie miało więc pierwotnie charakteru „polskiego”. Przedwojenna ludność żydowska tych terenów posiadała obywatelstwo niemieckie i była silnie zakorzeniona w niemieckim języku i kulturze. Na podstawie nielicznych zachowanych synagog – większość została zniszczona podczas tzw. nocy pogromów (Reichspogromnacht) w 1938 roku – projekt stawia pytania o to, jak po 1945 roku postrzegano te budynki: czy jako żydowskie, niemieckie? Jakie formy użytkowania się wówczas wykształciły i w jakim stopniu procesy zawłaszczania różniły się między dawnymi terenami niemieckimi a Polską centralną?

Badania historyczne dotyczące okresu powojennego łączone są z analizą aktualnego stanu zachowanych synagog. Zespół projektowy utrzymuje ścisły kontakt z instytucjami i osobami zaangażowanymi we współczesną opiekę nad tymi obiektami lub ich użytkowanie. Synagogi objęte badaniami znajdują się głównie w mniejszych miejscowościach, takich jak Kętrzyn (Rastenburg), Barczewo (Wartenburg), Ziębice (Münsterberg) czy Dzierżoniów (Reichenbach). Szczególną cechą projektu jest połączenie empirycznych badań historycznych z działaniami prowadzonymi we współpracy z osobami odpowiedzialnymi za współczesną ochronę synagog. Takie podejście umożliwia nie tylko generowanie wiedzy naukowej, ale również skuteczny transfer wiedzy pomiędzy środowiskiem akademickim a praktyką konserwatorską.

Projekt stanowi także punkt wyjścia dla porównań z innymi przykładami żydowskiego dziedzictwa architektonicznego w Europie i na świecie. W ramach programu SPP wnosi istotny wkład w refleksję nad strategiami ochrony dziedzictwa w perspektywie zrównoważonego rozwoju kulturowego. Ponadto projekt podejmuje pytania o rolę współczesnych aktorów żydowskich w procesach kształtowania dziedzictwa, a także – w drugą stronę – o znaczenie dawnych synagog i cmentarzy dla historycznej i kulturowej tożsamości społeczności żydowskich, zarówno w Polsce, jak i poza jej granicami.

Partnerami projektu są Żydowski Instytut Historyczny w Warszawie oraz Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego..

Celem projektu jest odpowiedź na pytanie w jaki sposób polska polityka zagraniczna wykorzystywała historię jako narzędzie wobec Niemiec w latach 1918–1939. Takie działanie można określić jako zagraniczną politykę historyczną. Stanowią ją wysiłki państwa na rzecz promowania pożądanego obrazu własnej historii lub określonego aspektu swojej historii za granicą (Jan Rydel). W Polsce używano wówczas w Polsce określenia „propaganda”, które było w dużej mierze nacechowane pozytywnie (podobnie w niektórych innych krajach). 

Oprócz podmiotów państwowych, takich jak Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Ambasada RP w Berlinie i konsulaty, przebadane zostaną także wybrane instytuty naukowe. Wśród źródeł wymienić można artykuły prasowe, sponsorowane przez państwo wystawy historyczne, pokazy filmowe, kongresy historyków, wybrane publikacje oraz przemówienia polityków i dyplomatów w Niemczech.

W ramach projektu zostaną postawione następujące pytania badawcze: Jakie były wytyczne zagranicznej polityki historycznej wobec Niemiec? Czy były one takie same lub chociaż podobne dla wszystkich instytucji zajmujących się sprawami niemieckimi? Czy istniała spójna koncepcja historii Polski i jaki obraz Polski był pożądany? Jednym z kluczowych pytań jest to, czy istniały konkretne polskie wytyczne dla poszczególnych regionów w Niemczech. Z badań dotyczących rozmów konsulów II RP wynika, że ​​argumenty kulturowe i historyczne były znacznie częściej wykorzystywane wobec Niemiec niż w stosunku do innych państw sąsiadujących z Polską. Poprzednie badania koncentrowały się głównie na propagandzie niemieckiej. Analiza wykorzystania historii przez polską dyplomację wobec Niemiec pozostaje w dalszym ciągu dezyderatem badawczym. Projekt nie tylko wypełni istotną lukę badawczą, ale umożliwi porównanie obecnych mechanizmów dyplomacji historycznej z ich historycznymi poprzednikami.