Hinter dem Titel „Infrastrukturen der Erinnerungskultur“ verbergen sich zwei miteinander verflochtene Projekte – beide werden über Drittmittel gefördert und in größeren Teams durchgeführt. Im ersten geht es um scheinbar wenig exponierte Aspekte von Ausstellungen, die den Zweiten Weltkrieg und den Holocaust thematisieren – darunter bautechnische Elemente, Umweltfaktoren oder Finanzierungsstrukturen. Diese wirken sich auf die Gestaltung und Wahrnehmung der Ausstellungen aus und somit auf ihr erinnerungskulturelles Potential. Während sich die Museums- und Erinnerungsforschung bisher hauptsächlich auf politische und semantische Dimensionen konzentrierte, blieb die infrastrukturelle Ebene eine Domäne der Kurator:innen und Praktiker:innen. Das Projekt stellt sich daher das Ziel herauszufinden, wie sich Infrastrukturen, das heißt vernetzte Objekte und damit verbundene Praktiken auf das Erinnern an die Verbrechen des 20. Jahrhunderts auswirken.

Ähnliche Fragen standen am Anfang des zweiten Projekts, das sich mit Denkmälern für Massengräber des Holocaust beschäftigt. Eine interdisziplinäre Gruppe von Forschenden aus den Bereichen Geschichte, Archäologie, Soziologie, Dendrologie, Kartographie und weiteren Fächern untersucht Grabstätten jüdischer Opfer, die nicht in Vernichtungslager deportiert, sondern in der Nähe ihrer Wohnorte im heutigen Südosten Polens erschossen wurden. Auch hier sind die Infrastrukturen des Erinnerns an diese Ereignisse für das Verständnis der killing sites essenziell. Wieso wurden manche Massengräber als Gedenkstätten markiert und andere nicht? Offenbar lag es nicht nur an dem politischen (Un)Willen, sondern auch an der Verfügbarkeit von Baumaterialien oder der Beschaffenheit der natürlichen Umgebung der jeweiligen Orte. Woher kam der Stein für die Gedenktafel und wer hat ihn dorthin transportiert? Die Beantwortung dieser und ähnlicher Fragen wirft ein neues Licht auf die komplexe Erinnerungspraxis in einer geographisch peripher gelegenen Gegend, die bislang nicht im Zentrum der Holocaustforschung stand.

Das Forschungsvorhaben ist Teil des internationalen Forschungsprojekts „Infrastrukturen des kollektiven Gedächtnisses. Aktanten des Globalisierungsprozesses und ihr Einfluss auf die deutsche und polnische Erinnerungskultur“ und wird vom DHI Warschau und der Universität Łódź durchgeführt.

In dem Projekt wird untersucht, wie sich Faktoren, die außerhalb von inhaltlichen, gestalterischen und didaktischen Überlegungen liegen, auf die Herstellung und den Erhalt von Ausstellungen über den Zweiten Weltkrieg und den Holocaust in Polen und Deutschland auswirken. Zu solchen Faktoren zählen beispielsweise Nachhaltigkeitsstandards, der Einsatz von neuen Technologien oder rechtliche Bestimmungen. Damit widmet sich die Untersuchung befasst sich mit dem bislang übersehenen Thema der Materialität von Gedenkpraktiken und kontextualisiert diese in den aktuellen Debatten zur Erinnerungskultur in Polen und Deutschland.

Erstmalig wird so die Beziehung zwischen kuratorischem Konzept und Geschichtspolitik einerseits sowie externen Rahmenbedingungen andererseits in den Blick genommen, also das Zusammenspiel zwischen Materialität und nicht-physischen Aspekten, zwischen den Absichten der Kurator*innen und der tatsächlichen Praxis in der Vermittlungsarbeit. Beispiel dafür sind die Anpassung von Wanderausstellungen an den lokalen Kontext, die Vorbereitung von Rundgängen für ein internationales Publikum oder die Beachtung von „Erinnerungsgesetzen“ (Nikolay Koposov). Dem Projekt liegt eine komplexe, interdisziplinäre Methodik zugrunde, die sich unter anderem auf anthropologische, organisationssoziologische, museumskundliche und sozialgeschichtliche Ansätze stützt. Es leistet einen innovativen Beitrag zur sozialwissenschaftlichen Forschung wie auch zur weiterhin virulenten erinnerungskulturellen Debatte.

Jest to projekt tandemowy w ramach programu priorytetowego 2357 Niemieckiej Wspólnoty Badawczej „Żydowskie dziedzictwo kultury”. Projekt został pozyskany przez prof. dr hab. Ruth Leiserowitz wspólnie z dr. Ulrichem Knufinke z Bet Tfila – Zakładu Badań nad Architekturą Żydowską w Europie na Uniwersytecie Technicznym w Brunszwiku. Tematem jest ewolucja podejścia do żydowskiego dziedzictwa architektonicznego w Polsce po 1945 r. Przedmiotem bezpośrednich badań są synagogi i inne budowle żydowskie, których ochrona i użytkowanie zwłaszcza na byłych ziemiach niemieckich jest traktowana jako element procesów przyswajania. Dzięki lepszej znajomości zachowanych obiektów w wielu miejscowościach wśród mieszkańców obudziło się zainteresowanie przywróceniem ich do świadomości publicznej jako miejsc żydowskiej kultury i historii, gdzie indziej zaś to organizacje międzynarodowe kierowały uwagę publiczną na „zapomniane” synagogi i cmentarze. Projekt jest prowadzony wspólnie z dr Kamilą Lenartowicz i Zuzanną Światowy. Christhardt Henschel skupia się w swoich badaniach przede wszystkim na kwalifikacji historycznej tych procesów. Uwzględniając praktyki i dyskursy dotyczące ochrony zabytków w międzywojennej Polsce, burzenie bądź zmianę przeznaczenia synagog pod rządami nazistów oraz praktykę prawną odnoszącą się do majątku gmin żydowskich w powojennej Polsce, pyta o protagonistów, instytucje i dyskursy, od których zależał sposób traktowania synagog. Celem jest przy tym również uwypuklenie różnic między terenami Polski Centralnej a dawnymi ziemiami niemieckimi. Badacza interesuje także zagadnienie, jak zazębiały się ze sobą i uwidoczniały na szczeblu lokalnym krajowe i międzynarodowe dyskursy o żydowskim dziedzictwie materialnym. Innym ważnym kontekstem jest kulturowe przyswajanie dawnych ziem niemieckich przez nowych mieszkańców, którzy osiedlili się tam po 1945 roku. Znaleźli się wtedy w otoczeniu ukształtowanym w decydującej mierze przez Niemców. Projekt szuka odpowiedzi na pytanie, w jakim stopniu postrzegali w tym kontekście synagogi jako dziedzictwo jednoznacznie żydowskie (a tym samym „podwójnie obce”) lub jako część spuścizny niemieckiej.

Celem projektu jest odpowiedź na pytanie w jaki sposób polska polityka zagraniczna wykorzystywała historię jako narzędzie wobec Niemiec w latach 1918–1939. Takie działanie można określić jako zagraniczną politykę historyczną. Stanowią ją wysiłki państwa na rzecz promowania pożądanego obrazu własnej historii lub określonego aspektu swojej historii za granicą (Jan Rydel). W Polsce używano wówczas w Polsce określenia „propaganda”, które było w dużej mierze nacechowane pozytywnie (podobnie w niektórych innych krajach). 

Oprócz podmiotów państwowych, takich jak Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Ambasada RP w Berlinie i konsulaty, przebadane zostaną także wybrane instytuty naukowe. Wśród źródeł wymienić można artykuły prasowe, sponsorowane przez państwo wystawy historyczne, pokazy filmowe, kongresy historyków, wybrane publikacje oraz przemówienia polityków i dyplomatów w Niemczech.

W ramach projektu zostaną postawione następujące pytania badawcze: Jakie były wytyczne zagranicznej polityki historycznej wobec Niemiec? Czy były one takie same lub chociaż podobne dla wszystkich instytucji zajmujących się sprawami niemieckimi? Czy istniała spójna koncepcja historii Polski i jaki obraz Polski był pożądany? Jednym z kluczowych pytań jest to, czy istniały konkretne polskie wytyczne dla poszczególnych regionów w Niemczech. Z badań dotyczących rozmów konsulów II RP wynika, że ​​argumenty kulturowe i historyczne były znacznie częściej wykorzystywane wobec Niemiec niż w stosunku do innych państw sąsiadujących z Polską. Poprzednie badania koncentrowały się głównie na propagandzie niemieckiej. Analiza wykorzystania historii przez polską dyplomację wobec Niemiec pozostaje w dalszym ciągu dezyderatem badawczym. Projekt nie tylko wypełni istotną lukę badawczą, ale umożliwi porównanie obecnych mechanizmów dyplomacji historycznej z ich historycznymi poprzednikami.