„Rosyjskie, pruskie i austriackie więzienia w Polsce i na Litwie w okresie rozbiorów w XIX wieku” były tematem referatu, wygłoszonego 5 marca w Pradze przez dr. Felixa Ackermanna. W wykładzie zorganizowanym wspólnie przez filię warszawskiego NIH, monachijskie Collegium Carolinum i Wydział Filozoficzny Uniwersytetu Karola ten pracownik naukowy Niemieckiego Instytutu Historycznego w Warszawie przedstawił niektóre wnioski ze swojego bieżącego projektu badawczego.
Felix Ackermann położył nacisk na etniczną, polityczną, społeczną i religijną heterogeniczność ziem polskich i litewskich w XIX wieku. Manifestowała się ona również w układzie badanych więzień. Reforma więziennictwa była ambiwalentnym projektem modernizacyjnym. Z jednej strony więzienia miały czynić więźniów poddanymi imperiów. Z drugiej strony kodyfikacja prawa karnego i wprowadzenie regulaminów wykonywania kar przyniosły również prawa obywatelskie, które umożliwiały więźniom reagowanie na samowolę państwa. Przejawem modernistycznych aspiracji więziennictwa jest architektura więzienna, która uwzględniała także potrzeby religijne więźniów. Funkcjonariusze administracji więziennej byli jednocześnie zmuszeni nieustannie zajmować się problemami godzenia ze sobą dyscyplinującego, a zarazem humanizującego charakteru więzienia.
Metodycznym punktem wyjścia jest dla Ackermanna konsekwentne traktowanie historycznego badania więzień jako części historii miast. Mimo rozpowszechnionego wizerunku miejsca wykluczenia więzienia funkcjonowały często nawet jako przestrzenie publiczne. Zarówno więźniowie kryminalni, jak i polityczni nawiązywali w więzieniu nowe kontakty i przystępowali do nowych siatek współpracy. Siatki te obejmowały strażników, zarządców, władze miejskie i urzędników ministerialnych. W więzieniu często planowano nowe przestępstwa. Zamiast funkcjonować jako społeczny środek zaradczy, więzienie stawało się inkubatorem krytycznych procesów społecznych. Dlatego wszelka historia więzień musi zdaniem uczonego odejść od binarnej wizji „dobrego korygującego państwa” i „złych ukaranych więźniów”.
Na przykładzie buntu we lwowskim więzieniu Brygidki we wrześniu 1902 roku Felix Ackermann zademonstrował zdolność więźniów do występowania w charakterze podmiotu historycznego nawet we właściwej im sytuacji ograniczenia. Z historycznego gmachu więzienia rozchodził się po sąsiednich ulicach hałas dwustu więźniów. Uzbrojeni w narzędzia i elementy wyposażenia, grozili swoim strażnikom. Wokół więzienia gromadzili się robotnicy i robotnice – częściowo z ciekawości, częściowo w celu wsparcia więźniów. Już na początku XX wieku więzienie było usytuowane tak centralnie, że prokuratura interpretowała to jako krytyczne zagrożenie. Ostatecznie bunt został spacyfikowany przez oddział wojskowy, aby przywrócić spokój, który uchodził za synonim państwowej kontroli. Późniejsze badanie przyczyn buntu doprowadziło do odkrycia cichego przymierza między więźniami a częścią strażników, którzy pochodzili z tych samych dolnych warstw społecznych.
Na zakończenie Felix Ackermann wskazał na znaczenie więzienia w kształtowaniu się nowoczesnej państwowości. W więzieniach imperialne władze brały pod uwagę regionalne, językowe i kulturowe różnice wśród ludności Polski i Litwy w okresie rozbiorów. Więziennictwo należało do instytucji, za pomocą których rządzący usiłowali włączać poddanych z nowych peryferii do praktyki imperialnej władzy. Dokładniejsze przyjrzenie się codziennemu funkcjonowaniu więzień pokazuje, jak ta imperialna polityka napotykała granice swoich możliwości. Ograniczone zasoby materialne i stale rosnąca liczba więźniów prowadziły do niezamierzonych skutków dla więziennictwa, które zmuszały imperialnych urzędników do zasadniczej rewizji ich koncepcji.
Felix Ackermann studiował kulturoznawstwo, historię i politologię na Uniwersytecie Europejskim Viadrina oraz w London School of Economics. W latach 2011–2016 wykładał na European Humanities University w Wilnie. Od lutego 2016 roku jest pracownikiem naukowym NIH w Warszawie. W serii „Quellen und Studien” Niemieckiego Instytutu Historycznego w Warszawie ukazała się monografia: Palimpsest Grodno. Nationalisierung, Nivellierung und Sowjetisierung einer mitteleuropäischen Stadt. 1919–1991, Wiesbaden 2010.
