Wiek 16. i 17. to dla Żydów, zwłaszcza Żydów aszkenazyjskich, zamieszkujących Święte Cesarstwo Rzymskiego Narodu Niemieckiego, okres strukturalnych przełomów. Następuje czas wypędzeń z prawie wszystkich miast i wielu regionów Niemiec. Żydzi poddawani są uciskowi ekonomicznemu, co praktycznie uniemożliwia im dalszą egzystencję. Rozpoczynają się ruchy migracyjne do Rzeczpospolitej Obojga Narodów i Północnych Włoch. W niewielu już tylko miastach takich jak Praga, Frankfurt nad Menem, Friedberg, Worms i Metz ostają się ważniejsze gminy żydowskie, podczas gdy na wsi bardzo powoli zaczynają powstawać nowe ważne centra osadnictwa. Od 16. wieku zaczynają się zarysowywać cztery zmiany strukturalne:
1. Mimo faktu, iż cesarz pozostaje nadal najwyższym protektorem i przyznaje Żydom przywileje, ich dotychczasowa silna podległość głowie państwa przestaje obowiązywać na rzecz podległości terytorialnej. Zostają położone podwaliny pod żydowskość wiejską. Tylko w niszach takich jak rycerskie prawo współdziedziczenia, podległość cesarstwu zostaje zachowana.
2. Daleko posunięta „atomizacja” żydowskich osad doprowadziła do tego, że pojawiła się większa gotowość do - niezależnie od znajdujących się nadal w zagrożeniu gmin – jednoczenia się. Josel von Rosheim jako „rzecznik” ludności żydowskiej w Cesarstwie, różni „rabini imperium” i w końcu Zgromadzenie Frankfurckie z roku 1603 pod przewodnictwem gmin Frankfurt & Worms, zasygnalizowali potrzebę samodzielnie zorganizowanej ochrony na poziomie państwa, kóra jednak w ramach Superioritas Territorialis nie utrzymała się na trwałe.
3. Jako cives Romani w sensie poddanych cesarza, Żydzi zostali zrównani – zgodnie z przejętą przez sąd apelacyjny cesarstwa doktryną Johannesa Reuchlinsa dot. prawa procesowego, jak również w stosunkach handlowych – z chrześcijanami. To stało się warunkiem podporządkowania ich normom prawodawstwa krajowego. To określenie prawne stosunków pomiędzy chrześcijanami i żydami doprowadziło do tego, że mogły powstać konkretne i bezpieczne podstawy egzystencji.
4. Wyłom w średniowiecznej jedności kościoła spowodowany pojawieniem się nowej konfesji, nie odniosło się przede wszystkim do pochodzącego od ojców kościoła eschatologicznego postrzegania Żydów, jako rzekomych morderców Chrystusa, skazanych na wieczne potępienie. Jednak z nową nauką Lutra wiązano nadzieje na możliwości nowego dialogu. Wprawdzie Luter, a po nim także duchowieństwo ortodoksyjne, wystraszyli się konsekwencji, co skutkowało kontynuacją dotychczasowej wrogości kościoła wobec Żydów. Jednak teraz ujawniły się , w proteście przeciwko starym oskarżeniom o mordy rytualne, oznaki zbliżenia i tolerancji. Władze rozpoczęły w coraz większym stopniu integrować Żydów, jako „użytecznych poddanych” we własną państwowość, ignorując istniejące nadal wątpliwości duchowieństwa.
Friedrich Battenberg (ur. 1946 w Erbach w Odenwaldzie); ukończył studia prawnicze na uniwersytecie we Frankfurcie nad Menem; uzyskał tytułu Dr. iur. ebenda w roku 1973, ukończył aplikanturę i złożył egzamin na asesora w Wyższym Sądzie Krajowym we Frankfurcie nad Menem, ukończył aplikanturę w szkole archiwalnej (Instytut nauk archiwalnych) w Marburgu, zajmował stanowisko wykładowcy pomocniczych nauk historycznych na Politechnice w Darmstadt; habilitował się w roku 1984 i uzyskał tytułu Venia Legendi w przedmiotach: historia średniowieczna i nowożytna, od roku 1990 profesor historii ebd. ; od roku 1982 dyrektor archiwum w Archiwum Krajowym Hesji w Darmstadt; od roku 1997 główny dyrektor archiwum. Zainteresowania badawcze: historia Judaizmu w okresie późnego średniowiecza i ery nowożytnej, historia społeczna i historia cesarskiego wymiaru sprawiedliwości ery przednowożytnej. Założyciel i współwydawca półrocznika „Aschkenas. Zeitschrift für die Geschichte und Kultur der Juden” (Aschkenas. Czasopismo dot. historii i kultury Żydów), jak również serii naukowej „Quellen und Studien zur höchsten Gerichtsbarkeit im Alten Reich“(Źródła i studia dot. najwyższego wymiaru sprawiedliwości w Starym Cesarstwie“.
Wystapienie skomentuje dr hab. Igor Kąkolewski (Niemiecki Instytut Historyczny/ Muzeum Historii Żydów Polskich)
