Od dwóch lat warszawski NIH jest dumnym posiadaczem mieszkania w stolicy Czech. 136 metrów kwadratowych na praskiej starówce oddajemy do dyspozycji naukowców wizytujących na pobyty badawcze. Mieszkanie jest położone centralnie, między ważnymi miejscami prowadzenia badań, takimi jak Czeska Biblioteka Narodowa i Wydział Filozoficzny Uniwersytetu Karola wraz z biblioteką. Ponadto bezpośrednie sąsiedztwo filii warszawskiego NIH w Pradze umożliwia kontakt z naukowcami świetnie znającymi miejscowe realia. Jako pierwszego naukowca wizytującego dane nam było gościć Michaela G. Müllera, a kolejnymi byli Ralph Schattkowsky i Eduard Mühle. 1 marca 2022 roku pobyt badawczy, który potrwa do końca czerwca, rozpoczęła Adela Kuik-Kalinowska.
Relacja Eduarda Mühle:
Zaproszenie mnie przez NIH w Warszawie na półroczny pobyt badawczy w jego filii w Pradze zbiegło się w szczęśliwy sposób z ostatnim wolnym od zajęć dydaktycznych i przeznaczonym na cele badawcze semestrem, przyznanym mi przez Westfalski Uniwersytet Wilhelma w Münster. Dzięki temu od 1 września 2021 do 28 lutego 2022 roku mogłem wykorzystać zalety praskiego programu rezydencji NIH do wytężonych i niezakłóconych prac nad dwoma większymi kompleksami tematycznymi. Przedmiotem studiów – prowadzonych przeważnie w dobrze wyposażonym gabinecie gościnnego mieszkania NIH – były z jednej strony prace przygotowawcze do ogólnej monografii dziejów sąsiedztwa polsko-niemieckiego, z drugiej zaś kontynuacja dociekań nad dziejami Słowian między ideą a rzeczywistością w średniowieczu i nowożytności.
Obecność w Pradze umożliwiała ścisłą współpracę z praskim wydawnictwem Argo i redaktorem odpowiedniej serii, Martinem Nodlem (Centrum Studiów Mediewistycznych/Centrum medievistických studií) w kontekście zaplanowanego na 2022 rok wydania czeskiej wersji książki Die Slawen im Mittelalter zwischen Idee und Wirklichkeit (Słowianie. Rzeczywistość i fikcja wspólnoty), opublikowanej w oryginale niemieckim w 2020 roku. Tekst czeskiego przekładu był gotowy pod koniec 2021 roku i trafił do opracowania redakcyjnego; czeskojęzyczne mapy sporządzono do stycznia 2022 roku w kooperacji z Instytutem Porównawczej Historii Miast w Münster. W stosunku do niemieckiej i wydanej w 2021 roku wersji polskiej udało się dokonać dalszej aktualizacji tekstu czeskiego. Dodatkowo napłynęły komentarze i uwagi dwóch bardzo ożywionych i płodnych imprez dyskusyjnych, które odbyły się w październiku w warszawskim NIH, a w styczniu w Seminarium Historycznym i Piątkowym Kolokwium Mediewistycznym Uniwersytetu w Brnie (por. relacje na stronie internetowej NIH w Warszawie oraz w Newsletterze NIH 2021/3). Zaplanowany na listopad 2021 roku w Pradze i promowany już wykład na ten temat padł niestety ofiarą pandemii; ponieważ w Centrum Studiów Mediewistycznych nie udało się później również znaleźć terminu zastępczego, trzeba było zrezygnować z dyskusji z praskimi mediewistami, archeologami i slawistami. Rozważa się odbycie tej zaległej dyskusji po ukazaniu się czeskiego wydania książki przy okazji jej wspólnej promocji przez NIH i Centrum Studiów Mediewistycznych.
Oprócz prac następczych związanych z książką Slawen im Mittelalter (do których należała również ciągła aktualizacja znajdującego się w przygotowaniu wydania angielskiego) kontynuowałem prace dotyczące tematyki „Słowian” w perspektywie nowożytności. Omawiane w tomie o średniowieczu zagadnienie, kim i czym byli Słowianie, ma być w kolejnej monografii analizowane także w odniesieniu do nowożytności. Chodzi przy tym o pokazanie, jak w nowożytnych dyskursach tożsamości politycznie instrumentalizowano wizje wspólnego pochodzenia, języka, mentalności, kultury i historii Słowian. W tym celu przedmiotem badań będzie: 1. kiedy, dlaczego i w jaki sposób wczesnonowożytna nauka i nowoczesne kulturoznawstwo rozwijały określone modele wspólnej „kultury słowiańskiej”, 2. czy i w jaki sposób w modelach tych nadal oddziaływały toposy średniowieczne i 3. jakie skutki dla realnej historii miały nowożytne auto- i heterostereotypowe obrazy Słowian oraz jaką rolę odgrywały w konkurujących ze sobą wzajemnie dyskursach tożsamości w Europie Środkowej i Wschodniej tworzone z różnych perspektyw wewnętrznych i zewnętrznych wizje słowiańskiej wspólnoty, szczególnego słowiańskiego charakteru i specyficznej kultury słowiańskiej. Przyjrzę się zatem zarówno poszczególnym społeczeństwom słowiańskojęzycznym w ich poszczególnych kontekstach historycznych, jak złożonym powiązaniom między tymi społeczeństwami oraz ich indywidualnymi dążeniami, ukierunkowanymi na emancypację kulturalną, narodową, a wreszcie państwową, a oba te czynniki przeanalizuję w powiązaniu z historycznymi przemianami i dyskursami tożsamości sąsiednich społeczeństw niesłowiańskojęzycznych. Podczas pobytu w Pradze przeprowadziłem niezbędne pogłębione kwerendy bibliograficzne, skorzystałem z pozycji trudno dostępnych w niemieckich bibliotekach oraz z lektur dotyczących aspektów inspirowanych zwłaszcza przez genius loci (austroslawizm, praski Kongres Słowian w 1848 roku, Palacký itp.). Niewielki wycinek prac poświęconych nowożytnemu obrazowi Słowian czy też „idei słowiańskiej” w epoce nowożytnej udało się poddać pod dyskusję w listopadzie podczas wykładu zorganizowanego przez filię warszawskiego NIH w Wilnie („The Slavs in Modern German Political and Cultural Thought”) na Wydziale Historycznym Uniwersytetu Wileńskiego.
Chociaż praska atmosfera, liczne topograficzne, architektoniczne i kulturalne miejsca pamięci w mieście i okolicach inspirowały przede wszystkim refleksję nad „Słowianami”, to głównym wątkiem prac były sąsiedztwa polsko-niemieckie. Dzieje sąsiedztw polsko-niemieckich stanowią szczególne wyzwanie metodyczno-koncepcyjne. Dlatego studia przeprowadzone w Pradze zmierzały przede wszystkim do wypracowania nośnej koncepcji syntezy (adresowanej do szerszej publiczności), zleconej przez wydawnictwo C.H. Beck. Jej intencją ma być przybliżenie i objaśnienie złożoności polsko-niemieckich stosunków sąsiedzkich w innowacyjnej, przystępnej narracji z perspektywy autorskiej. Celem nie może być przy tym kompleksowa pod względem geograficznym historia Polski i Niemiec ani monografia, która próbuje w pełni objąć tysiąc lat dziejów Europy w ich „niemieckich” i „polskich” aspektach. Planowana jest raczej posługująca się metodą egzemplaryczną historia sąsiedztw, która dobitnie i zapadając w pamięć opisuje swój przedmiot w ścisłym związku ze źródłami i na dobrze przemyślanych przykładach. W ten sposób mają zostać ukazane więzi strukturalne, brzemienne w konflikty kolizje i przypadki produktywnego przyciągania, komunikacja i cyrkulacja idei, migracja ludzi, wymiana instytucji, praktyk społecznych, systemów symboli, technologii i artefaktów, wreszcie sposoby wzajemnego postrzegania, które determinowały sąsiedztwa „Niemców” i „Polaków” od schyłku X po początek XXI wieku. Konkretne prace zrealizowane podczas praskich miesięcy zaowocowały z jednej strony pierwszą wersją artykułu pod tytułem „Europa Środkowo-Wschodnia sąsiedztw. Refleksje o przydatności pewnej kategorii badawczej”, który miał zostać poddany pod dyskusję podczas zaplanowanej pierwotnie na grudzień (a teraz wyznaczonej na czerwiec 2022) konferencji NIH w ambasadzie Niemiec w Pradze, z drugiej zaś pierwszą wersją rozdziałów na temat wczesnego i pełnego średniowiecza.
Wszystkie prace optymalnie wspierał kierownik filii NIH, Zdeněk Nebřenský, m.in. przez szybkie w wypożyczanie książek z praskich bibliotek. Pobyt okazał się pełnym sukcesem w dużej mierze także dzięki bardzo przyjemnemu mieszkaniu gościnnemu w centrum praskiej starówki.
Prof. dr Eduard Mühle
Münster, marzec 2022
