W okresie zimnej wojny i dekolonizacji zarówno Zachód, jak i blok wschodni oferowały różnego rodzaju programy edukacyjne i rozwojowe. Celem było włączanie krajów tak zwanego Trzeciego Świata do jednej bądź drugiej sfery wpływów. Ważną rolę w staraniach o promowanie konkurencyjnych modeli kapitalistycznej lub socjalistycznej modernizacji odgrywało wsparcie ze strony ekspertów naukowych. Zapewniając pomoc w dziedzinie edukacji, a zwłaszcza programy stypendialne, obie strony politycznej barykady walczyły o przyszłe elity świata postkolonialnego.
21. Debata Lelewelowska nosiła tytuł „How Ideas Travel: Knowledge Relations and the Cold War” i była poświęcona stosunkom naukowym między Polską Rzeczpospolitą Ludową a krajami Bliskiego Wschodu i Afryki podczas zimnej wojny.
Impreza, która odbyła się 2 grudnia 2021 roku, była związana z projektem naukowym „Relations in the Ideoscape: Middle Eastern Students in the Eastern Bloc”, realizowanym przez Niemieckie Instytuty Historyczne w Warszawie i Moskwie wraz z Instytutem Orientu w Bejrucie. Dyskusję moderowała dr Dorota Woroniecka-Krzyżanowska (NIH w Warszawie), a wzięli w niej udział dr Justyna Turkowska z Uniwersytetu Edynburskiego, dr Zaur Gasimov z Uniwersytetu w Bonn i dr Matthieu Gillabert z Uniwersytetu we Fryburgu (Szwajcaria).
Punktem wyjścia debaty była polityka aktorów zimnej wojny, która miała na celu rozszerzanie własnej strefy wpływów na kraje tak zwanego Trzeciego Świata dzięki różnym formom pomocy edukacyjnej i rozwojowej. Polska Rzeczpospolita Ludowa aktywnie uczestniczyła w tym procesie, wysyłając specjalistów do zaprzyjaźnionych krajów afrykańskich i bliskowschodnich. Oferowano również programy stypendialne i miejsca dla studentów na polskich uczelniach. Celem przeprowadzonej zdalnie debaty była analiza głównych podmiotów tych stosunków naukowych oraz przedyskutowanie ich doświadczeń, karier zawodowych i biografii.
Przywołując przykłady ze swoich projektów badawczych, uczestnicy dyskusji zwracali uwagę na wielostronny charakter stosunków naukowych, które tworzyły się w interakcji między studentami a wykładowcami bądź między specjalistami a ich miejscowymi współpracownikami. Taka bliska doświadczeniu perspektywa pozwoliła wyjść poza dominującą narrację transferu wiedzy z „pierwszego”/„drugiego” do Trzeciego Świata. Historycy zwracali też uwagę na rolę przestrzeni, w których zachodziły omawiane relacje, zarówno w aspekcie zawodowym, jak i społecznym. Podkreślali, że owe relacje nie polegały na samej tylko wymianie wiedzy, ale również na spotkaniu wzajemnie obcych kultur, co prowadziło do przemiany poglądów, postaw i stylów życia. Debatę zamknęła refleksja na temat współczesnych reminiscencji stosunków naukowych między PRL a krajami Afryki i Bliskiego Wschodu, raptownie przerwanych po rozpadzie bloku wschodniego.
Debatę wykorzystano ponadto do poinformowania o wystawie „Wspólne przestrzenie. Migracje edukacyjne w kontekście zimnej wojny”. Prezentuje ona rezultaty projektu „Relations in the Ideoscape” i będzie otwarta od 15 lutego 2022 roku w Muzeum Etnograficznym w Warszawie.
