Czesi w podróżach

Tematowi „Czesi w podróżach: reprezentacje świata pozaeuropejskiego a tożsamość narodowa w Europie Środkowo-Wschodniej 1890–1938” był poświęcony wykład dr Sarah Lemmen z Uniwersytetu Kilońskiego, wygłoszony w miniony czwartek w Pradze. Imprezę zorganizowały wspólnie Filia warszawskiego NIH, monachijskie Collegium Carolinum oraz Instytut Historyczny Czeskiej Akademii Nauk, a referentka zaprezentowała temat swojej najnowszej publikacji.

Na początku wykładu Sarah Lemmen zauważyła, że badania naukowe na temat czeskiej bądź czechosłowackiej historii – zwłaszcza te poświęcone dziejom powstawania narodu w XIX i XX wieku – są mocno skoncentrowane na wewnętrznych przemianach ziem czeskich albo na wzajemnych stosunkach i konfliktach w Europie Środkowej. W związku z tym uwaga skupia się głównie na relacjach niemiecko-czeskich, konfliktach w łonie monarchii habsburskiej lub analizach ruchu panslawistycznego w XIX wieku. Nowsze koncepcje globalnej historii konstatują natomiast w większości fazę „pierwszej globalizacji” pod koniec XIX wieku. Jako że zajmują się one głównie stosunkami między metropoliami a ich koloniami bądź między różnymi potęgami gospodarczymi, obszar Europy Środkowo-Wschodniej jest w nich zdaniem referentki uwzględniany w niewielkim stopniu.

Lemmen podkreśliła, że rozeznawanie przez Czechów procesów globalnych ustawicznie zyskuje na znaczeniu najpóźniej od końca XIX wieku, a także w okresie międzywojennym (czyli od szczytowej fazy procesów unarodowienia i konfliktów narodowych). Miejsce czeskiego społeczeństwa w świecie historyczka przedstawiła na podstawie czeskojęzycznych debat i publikacji o Azji, Afryce i Ameryce Łacińskiej. Wynika z nich, że nowe możliwości podróżowania były podstawowym warunkiem przyswajania sobie przez Czechów świata pozaeuropejskiego. Dyplomaci, kupcy, ekonomiści, dziennikarze, naukowcy i turyści zastanawiali się nad eksportem gospodarczym, emigracją czy miejscem Czechosłowacji w świecie. W relacjach z podróży, które należały do głównych źródeł jej analizy, znajdowało odzwierciedlenie dystansowanie się Czechów z jednej strony od autochtonów, z drugiej zaś od przedstawicieli państw kolonialnych. Czescy podróżni postrzegali siebie samych jako „podróżnych drugiej kategorii”. Demonstracyjnie odrzucali pojmowany imperialnie luksus i opisywali własny pogląd na świat.

Ówczesne relacje z podróży zawierają skondensowany opis czeskiej obecności. Prezentowały one rodzimej publiczności świat, w którym Czechosłowacja była państwem znanym i obecnym w skali globalnej. Tu zaś krąg się zamyka, bowiem w celu podniesienia globalnej znajomości Czechosłowacji po 1918 roku promowano między innymi zakładanie kolonii, a zwłaszcza eksport produktów „Made in Czechoslovakia”. Obie te rzeczy razem stały się symbolem odnoszącego sukcesy państwa, które trzeba traktować poważnie. Przemiany te oddziaływały ponadto na narodową autopercepcję: sami podróżni uważali się za przedstawicieli centralnie położonego, środkowoeuropejskiego państwa, jednak rzeczywista pozycja Czechosłowacji w nowym globalnym ładzie powojennym była ambiwalentna. Zaprezentowane relacje z podróży służą jako dowód sprzeczności między zawyżoną autopercepcją podróżnych a znacznie niższym w rzeczywistości stopniem globalnej znajomości Czechosłowacji u schyłku XIX wieku.

Dr. Sarah Lemmen jest historyczką i kulturoznawczynią specjalizującą się w dziejach Europy Środkowo-Wschodniej. Od czerwca 2018 r. pracuje naukowo w Katedrze Historii Europy Wschodniej na Uniwersytecie Kilońskim. Ostatnio opublikowała: Tschechen auf Reisen. Repräsentationen der außereuropäischen Welt und nationale Identität in Ostmitteleuropa 1890-1938, Köln–Wien: Böhlau, 2018.