Przejdź do głównej zawartości Przejdź do mapy strony Przejdź do kontaktu Przejdź do stopki
pl
de
en

Projekty zakończone

Projekty opracowywane w NIH w Warszawie w minionych latach.

Perspektywa badawcza Ukraina

Od kwietnia 2022 roku Niemiecki Instytut Historyczny w Warszawie przy wsparciu Fundacji im. Maxa Webera (MWS) realizuje program stypendialny „Perspektywa badawcza Ukraina“. Dzięki tej inicjatywie badaczki z różnych miast Ukrainy (Charków, Dniepr, Humań, Kijów), które zostały zmuszone opuścić kraj mogą kontynuować działalność naukową korzystając z infrastruktury i biblioteki instytutu. Program stypendialny jest okazją do wymiany doświadczeń, a wspólne dyskusje pozwalają pracownikom NIH poszerzyć wiedzę na temat pracy ukraińskich historyków.  

 

Alena Bagro
Potencjał obronny twierdz Podola w wojnie polsko-tureckiej 1672-1676
Projekt skupia się na wydarzeniach wojny polsko-tureckiej z lat 1672-1676. Ramy czasowe obejmują lata konfrontacji militarnej między Rzeczpospolitą a Imperium Osmańskim. Zakres geograficzny wyznaczony jest natomiast przez obszar działań wojennych i obejmuje Podole. W centrum zainteresowania znajdują się fortyfikacje, które powstały na tym terenie na przełomie XVI i XVII wieku jako sieć zamków, które składały się na system obronny na pograniczu Rzeczypospolitej. Projekt łączy w sobie elementy historii rozbudowy fortyfikacji i historię polityczną (dzieje konfrontacji militarnych).
Celem prowadzonych badań jest prześledzenie sposobu wykorzystania twierdz; analiza potencjału militarnego dawnych fortyfikacji w nowych realiach wojennych drugiej połowy XVII wieku i adaptacji przeprowadzanych przez różne podmioty. Badaczka próbuje ustalić, czy ich modernizacja wpisywała się w aktualne  trendy i odpowiadała nowym wyzwaniom. Stara się też wyjaśnić, dlaczego niektóre twierdze, które przez długi czas stanowiły skuteczną obronę granic, zostały szybko zdobyte. W ramach badań uwzględnia fortyfikacje, które były zdobywane szturmem, oblegane lub poddawały się bez stawiania oporu. 
Ważną częścią badań jest analiza rozwoju myśli inżynierskiej na przykładzie fortyfikacji Podola. Na potrzeby analizy zmiany trendów inżynierskich na tym terenie badaczka wykorzystuje koncepcję transferu kulturowego (Theories of Cultural Transfer), która zakłada uwzględnienie różnych aspektów tego procesu (popytu, środków transferu, pośredników, sposobu przekazywania wiedzy). Taka perspektywa badawcza w odniesieniu do trendów inżynierskich w zakresie budowy i modernizacji fortyfikacji bastejowych na Podolu nie była do tej pory stosowana. Niewiele miejsca w ukraińskiej historiografii poświęcano także polityce państwa w zakresie umacniania wschodnich rubieży Rzeczypospolitej i znaczeniu tych kwestii dla rezultatu prowadzonych działań wojennych. 


Olga Barvinok
Rodzina hrabiów Tyszkiewiczów z województw kijowskiego, podolskiego i wołyńskiego w kontekście historii Europy Środkowo-Wschodniej (XVIII-XX w.)
Głównym tematem badań są ponadregionalne i transgraniczne sieci kontaktów rodzin magnackich w XVIII, XIX i na początku XX wieku na przykładzie dziejów hrabiów Tyszkiewiczów, szlacheckiej rodziny litewsko-rusko-polskiej, której dobra znajdowały się na terenach prawobrzeżnej Ukrainy – w województwach kijowskim, podolskim i wołyńskim. Tyszkiewicze to bowiem jeden z nielicznych starych rodów rusko-litewskich, który nie tylko zdołał utrzymać pozycję społeczną, ale przekształcił się we wpływowy ród magnacki. Jego przedstawiciele zajmowali ważne stanowiska w administracji centralnej, lokalnej i w wojsku, a ponadto aktywnie angażowali się w filantropię. Historia rodu obrazuje geopolityczną, etniczno-społeczną i ekonomiczną specyfikę Ukrainy prawobrzeżnej w analizowanym okresie (z odmiennym prawodawstwem, systemem zarządzania, strukturą społeczną czy formami własności ziemskiej). 
Badaczka stara się zidentyfikować czynniki, które miały wpływ na światopogląd i kształtowanie się tożsamości przedstawicieli rodu Tyszkiewiczów w poszczególnych okresach. Przedmiotem zainteresowania będzie wpływ wydarzeń historycznych na status majątkowy Tyszkiewiczów i więzi rodzinne. Ważnym aspektem są relacje między przedstawicielami różnych pokoleń i powiązania członków rodzin mieszkających na terenie dzisiejszej Polski, Ukrainy, Litwy, Białorusi i innych krajów.
W badaniach nad historią rodów magnackich mało uwagi poświęca się roli kobiet. Dokładna analiza historii rodziny Tyszkiewiczów może pomóc pogłębić stan wiedzy także na temat tej kwestii. Cennych informacji może dostarczyć np.  spuścizna epistolarna zachowana w różnych zbiorach rodzinnych, która będzie przedmiotem analizy w ramach projektu.


Anastasiia Bozhenko
Antropologia dziedzictwa przemysłowego na przykładzie Charkowa (ChTZ) i Krakowa (Nowa Huta)
Projekt „Antropologia dziedzictwa przemysłowego na przykładzie Charkowa (ChTZ, dzielnica przy Charkowskiej Fabryce Traktorów) i Krakowa (Nowa Huta)” ma na celu zbadanie wcielenia w życie totalitarnej ideologii poprzez realizację koncepcji  projektowania „nowych rejonów mieszkaniowych”. Porównanie pozwoli przeanalizować, jak ideologia odciskała się na topografii wymienionych miast oraz przybliży zagadnienia związane z badaniem dziedzictwa przemysłowego w przestrzeni miejskiej. 
Dzięki interdyscyplinarnemu podejściu, które uwzględnia metodologię historii miejskiej, antropologii wizualnej oraz badań postkolonialnych możliwe będzie zbadanie struktury i dynamiki rozwoju miast przemysłowych, a także przeanalizowanie znaczenia tej przestrzeni symbolicznej we współczesnej tkance miejskiej Charkowa i Krakowa (np. sztuka współczesna inspirowana przestrzenią miast/dzielnic przemysłowych).
W krajach postradzieckich wciąż trwają dyskusje na temat dziedzictwa Związku Radzieckiego, które często jest określane jako kłopotliwe albo niechciane (w historiografii anglojęzycznej - „uncomfortable/dissonance heritage”). Dlatego też temat jest ważnym nie tylko z punktu widzenia badań naukowych, ale także w kontekście szerokiej dyskusji na temat „niechcianego dziedzictwa”.
Planowane jest przygotowanie prezentacji wyników badań również w formacie przewodnika po dzielnicy ChTZ i wystawy online. Przewodnik będzie prezentował trzy trasy (zabudowa z okresu międzywojennego; rejony, które powstały po II wojnie światowej oraz trasa budownictwa przemysłowego) i prezentował propagandowe materiały audiowizualne (np. kroniki filmowe).
Na wystawie natomiast zostanie porównany przestrzenny rozwój ChTZ i Nowej Huty; ich konceptualizacja jako utopii, a potem — niechcianego dziedzictwa.


Tetiana Kovalenko
Operacja polska NKWD w latach 1937–1938
Projekt badawczy poświęcony jest pomijanym do tej pory w historiografii zagadnieniom związanym z tzw. „operacją polską” przeprowadzoną przez NKWD w latach 1937–1938. Była ona częścią polityki Wielkiego terroru z lat 1937–1938 oraz kampanii eksterminacji ludności polskiej na terenie ZSRR w związku z wprowadzeniem represji opartych na zasadzie etnicznej. 
Dotychczasowe badania koncentrowały się przede wszystkim na ogólnym opisie oraz lokalnym przebiegu „operacji polskiej” NKWD. Celem projektu jest odpowiedź na pytanie, jak aresztowanie osoby i uznanie jej za “wroga ludu” wpłynęło na losy rodzin. Przedmiotem badania będzie także stanowisko II Rzeczpospolitej do informacji o „operacji polskiej”. Ponadto poruszona zostanie kwestia pamięci zbiorowej na temat tych wydarzeń we współczesnej Ukrainie.
Różnorodność pytań badawczych powoduje konieczność zastosowania narzędzi z różnych dziedzin: historii politycznej, społecznej oraz historii codzienności, a także z zakresu badań nad pamięcią zbiorową i analizy dyskursu. Badania będą oparte na dokumentach z archiwów ukraińskich, polskich, białoruskich i rosyjskich. Pomogą one przybliżyć społeczne konsekwencje terroru, co może mieć znaczenie w dyskusjach na temat polityki pamięci i sposobie odpowiedniego upamiętnienia niewinnych ofiar. 


Olena Sokalska
Geneza systemów penitencjarnych w krajach europejskich i kształtowanie się paneuropejskiego dyskursu penitencjarnego w XIX wieku
Projekt poświęcony jest historii systemów penitencjarnych i reform więziennictwa w kontekście globalnym. Celem jest analiza genezy idei kary poprawczej w państwach europejskich, od kształtowania się myśli penitencjarnej do powstania nauk penitencjarnych i prawnych podstaw reformy więziennictwa w drugiej połowie XIX wieku. Wiązało się to przede wszystkim z wdrażaniem amerykańskiego modelu na gruncie europejskim (w Wielkiej Brytanii, Francji, Szwajcarii, Prusach, Danii, Szwecji, Cesarstwie Rosyjskim, Monarchii Habsburskiej). 
Jednym z kluczowych aspektów badania będzie więc analiza procesu recepcji amerykańskich systemów więziennych (solitary confinement and congregate system) w krajach europejskich przez poszczególnych aktorów zaangażowanych w proces reform (teoretyków więziennictwa, ustawodawców i wykonawców). Uwzględnione zostaną działania państwa (ustawodawstwo), specyfika lokalna i  rola administracji więziennej.
Celem jest obalenie utrzymujących się w historiografii mitów o dominacji angielskich i amerykańskich modeli w tworzeniu i rozwoju systemu więziennictwa już od XIX wieku. Pomóc w tym mogą mało znane lub nieznane do tej pory materiały archiwalne zawierające informacje na temat kształtowania się systemu więziennictwa.


Larysa Zherebtsova
Rola Żydów w organizacji służby celnej Wielkiego Księstwa Litewskiego
Żydzi w miastach Wielkiego Księstwa Litewskiego (WKL) zajmowali się głównie działalnością handlową i prowadzeniem karczm, a także poborem ceł i myta. Większość celników stanowili właśnie Żydzi. Mieli oni bowiem zdolność finansową, by wnieść opłatę za wynajem komory celnej z góry. Wielki książę chętnie więc dzierżawił je Żydom, by zapewnić szybkie wpływy do litewskiego skarbu. 
Celem projektu jest ustalenie statusu prawnego Żydów i żydowskich celników na terenach WKL, a także porównanie ich działalności z pracą celników innego pochodzenia i wyznania. Istotną kwestią będzie ustalenie roli i znaczenia żydowskich celników w zakresie sporządzania dokumentacji z działalności komór celnych, poboru myta i funkcjonowania całego systemu celnego WKL od końca XV wieku do drugiej połowy XVI wieku, a dokładniej do Unii Lubelskiej (1569r.).
Temat żydowskiej działalności gospodarczej nie jest w historiografii nowy, podobnie jak i działalność żydowskich celników. Natomiast kompleksowe badanie pozwoli zweryfikować tezę o specjalizacji i dominacji Żydów w tej dziedzinie, ale także pokazać, jaki wpływ mieli celnicy żydowscy na organizację pobierania ceł na terytorium WKL.
Przedmiotem analizy będzie dokumentacja i sprawozdania z działalności komór celnych, przywileje dla Żydów na dzierżawę ceł oraz dokumenty o charakterze skarbowym z ksiąg Metryki Litewskiej. Ważny zasoby archiwalne znajdują się w zespole dokumentów papierowych i pergaminowych z Głównego Archiwum Akt Dawnych (AGAD) w Warszawie.

Miloš Řezník: Zróżnicowanie regionalne, pochodzenie etniczne i kultura historyczna: Kaszuby w XX wieku

[English description here]

W wyniku pluralizacji i hybrydyzacji sieci relacji między przynależnością zbiorową a tożsamością osobistą, w aktualnych badaniach naukowych coraz większą uwagę zwraca się na formy identyfikacji, które jawią się jako formy przejściowe lub mieszane tradycyjnych typów. W tym kontekście badania nad europejskimi ruchami między terytorialnością (regionalnością) a etnicznością w różnych dyscyplinach naukowych ulegają wyraźnej intensyfikacji: Dawne przypadki marginalne i zjawiska poboczne stają się tematami, w ramach których opracowywane są nowe możliwości badania dyskursów tożsamościowych i terytorialnych oraz związanych z nimi praktyk.

Projekt nawiązuje do dotychczasowych badań nad dyskursami terytorialnymi i ruchami etniczno-regionalnymi i rozwija je dalej. Jego głównym tematem jest „wewnętrzna” regionalizacja i zróżnicowanie dyskursu ojczyzny i terytorialności w ruchu i kulturze kaszubsko-pomorskiej XX wieku. W ten sposób badania nie koncentrują się na ruchu etniczno-językowym Kaszubów w ścisłym tego słowa znaczeniu, ale uwzględniają jego silnie regionalistyczny, otwarty poza granice grupy etnicznej komponent. Badane jest, w jaki sposób poszczególne elementy i miejsca są różnicowane w kontekście różnych wyobrażeń o ojczyźnie: jakie aspekty strukturalne, geograficzne, kulturowe i historyczne zostały wykorzystane do regionalizacji ojczyzny, z jakimi symbolami, wartościami, funkcjami, znakami i innymi konotacjami zostały one powiązane oraz jakie funkcje identyfikacyjne przejęły w kontekście dyskursu kaszubsko-pomorskiego? W centrum zainteresowania znajdują się raczej długoterminowe tendencje.

Główny cel projektu łączy się z perspektywą kultury historycznej w szerszym znaczeniu. Zastanawiamy się, w jaki sposób dyskursywne procesy regionalizacji były wspierane i kształtowane przez recepcję historii, jak „endogeniczne” regionalności kaszubsko-pomorskie zostały ugruntowane przez dyskurs historyczny oraz w jakich identyfikacyjnych i funkcjonalnych ramach odniesienia zostały one umiejscowione jako regionalności.

Chronologicznie projekt koncentruje się na okresie od początku XX wieku (powstanie ruchu młodych Kaszubów) do lat 60. XX wieku (nowa instytucjonalizacja i przejście do regionalistycznej formuły kaszubsko-pomorskiej), czyli obejmuje okresy przełomowe 1914/18 i 1939/45, z perspektywą na kolejne dziesięciolecia XX i XXI wieku. Kaszuby i Pomorze są w projekcie traktowani jako heurystyczny i empiryczny konkretny przypadek, na podstawie którego badane są kwestie transregionalne i porównawcze.

 

(De)Constructing Europe – EU-Scepticism in European Integration History 

Projekt badawczy wpisuje koncepcję spójności Unii Europejskiej w historię sceptycyzmu wobec Europy. Z jednej strony ów sceptycyzm od samego początku nie sprzyjał jednoczeniu się Europy, z drugiej jednak był impulsem do tworzenia alternatywnych koncepcji współpracy. Badania nad zjawiskiem eurosceptycyzmu były do tej pory zdominowane głównie przez analizy politologiczne koncentrujące się na historii najnowszej. Niniejszy projekt to propozycja ujęcia interdyscyplinarnego i transnarodowego obejmującego zarówno perspektywę historyczną, socjologiczną jak i politologiczną. Celem jest zbadanie zjawiska eurosceptycyzmu w kontekście dyskusji i sporów wokół ponadnarodowych wizji Europy. Trzyletni projekt realizowany jest od 1 kwietnia 2021 r. wspólnie przez Niemieckie Instytuty Historyczne w Londynie, Rzymie i Warszawie oraz Instytut Badań Społecznych w Hamburgu a finansowany przez Federalne Ministerstwo Edukacji i Badań Naukowych (BMBF).

(De)Constructing Europe Blog: https://europeresist.hypotheses.org/

 

Projekt „Europejskie ruchy antyintegracyjne. Nurty eurosceptyczne od początków integracji europejskiej do dziś”

Opracowanie: Beata Jurkowicz

W ramach realizowanego projektu przeanalizowane zostaną antyunijne postawy w Polsce, we Włoszech, w Wielkiej Brytanii i w Niemczech pojawiające się w przeszłości jak i współcześnie.
Z regularnie prowadzonych w Polsce badań wynika, że Polacy w zdecydowanej większości są pozytywnie nastawieni do członkostwa Polski w Unii Europejskiej. Z sondażu przeprowadzonego w listopadzie 2020 r. na zlecenie dziennika „Rzeczpospolita” wynika, że 81,1% Polaków zagłosowałoby w referendum za pozostaniem Polski w Unii Europejskiej. Za wyjściem z UE opowiada się 11% ankietowanych (7,9% badanych udzieliło odpowiedzi: nie wiem/trudno powiedzieć). Niemniej jednak głosy eurosceptyczne są stałym elementem polskiej debaty publicznej. Celem niniejszej analizy jest zbadanie źródeł eurosceptycyzmu w Polsce. Dlatego też przenalizowane zostanie środowisko opozycji demokratycznej w Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej w latach 80. XX wieku, a także wpływ poszczególnych grup opozycyjnych na polską politykę zagraniczną po 1989 r.

Kluczową rolę po przemianach demokratycznych w latach 90. odgrywali politycy, którzy swoją aktywność publiczną rozpoczęli w powstałym w 1980 r. Niezależnym Samorządnym Związku Zawodowym „Solidarność” (NSZZ „Solidarność”) oraz w Komitecie Obrony Robotników powołanym do życia po Czerwcu 1976 r. Należy przy tym podkreślić, że sytuacja geopolityczna sprawiła, iż działacze opozycji koncentrowali się na problemach wewnętrznych, polityka zagraniczna nie miała priorytetowego charakteru. Jednakże w celu zdiagnozowania źródeł polskiego eurosceptycyzmu wśród elit postsolidarnościowych przeanalizowane zostanie stanowisko NSZZ „Solidarność” w sprawach polityki wewnętrznej jak i zewnętrznej.
W tym miejscu należy zwrócić uwagę, że peerelowska opozycja była bardzo zróżnicowana pod względem ideowym, natomiast elementem wspólnym i spajającym środowisko było kontestowanie ustroju polityczno-gospodarczego i zależności od Związku Radzieckiego. Działacze opozycyjni dawali temu wyraz w publikacjach wydawanych w tzw. drugim obiegu bądź w mediach emigracyjnych. Niewątpliwie ówczesną opozycję ideowo kształtowała paryska „Kultura” – niezależna platforma debaty międzynarodowej emigracyjnych intelektualistów, opozycjonistów aktywnych w PRL i wszystkich tych, którym bliskie były wartości takie jak: wolność słowa, prawa człowieka, demokracja. To właśnie na łamach „Kultury” (nr 10/409, wyd. 1981 r.) po raz pierwszy pojawił się słynny esej Jana Józefa Lipskiego Dwie ojczyzny – dwa patriotyzmy. Uwagi o megalomanii narodowej i ksenofobii Polaków. Autor podkreślał w nim potrzebę pojednania Polaków z Niemcami i Ukraińcami. Do koncepcji Lipskiego odwoływali się później architekci polityki zagranicznej III RP, zwłaszcza w kontekście dążeń Polski do integracji ze strukturami euroatlantyckimi, które zjednoczone już Niemcy wspierały na arenie międzynarodowej. Niewątpliwie politycy zaangażowani w działania na rzecz członkostwa Polski w Unii Europejskiej, to orędownicy współdziałania z Niemcami, albowiem byli oni świadomi, że droga na Zachód wymaga poparcia niemieckiego rządu i budowania trwałych instrumentów współpracy dwustronnej. Z kolei politycy sprzeciwiający się zacieśnianiu relacji polsko-niemieckich, opowiadali się również przeciw integracji europejskiej.

Doskonałym przykładem jest postać szczecińskiego opozycjonisty Mariana Jurczyka. Był on sygnatariuszem porozumień sierpniowych, uczestniczył w I Krajowy Zjazd Delegatów NSZZ „Solidarność” w Gdańsku, był członkiem Komisji Krajowej, a później krytykiem Lecha Wałęsy. Dlatego też założył konkurencyjną organizację „Solidarność 80”. Kiedy jego opozycyjni koledzy w latach 90. XX wieku kształtowali ramy polskiej polityki zagranicznej i głośno artykułowali euroatlantyckie inspiracje, Jurczyk z dezaprobatą podchodził do dążeń integracyjnych Polski, był przeciwnikiem pogłębiania współpracy polsko-niemieckiej, a u schyłku swojej kariery politycznej związał się z Samoobroną Rzeczpospolitej Polskiej, eurosceptycznego ugrupowania zrzeszającego rolników. Samoobrona krytykowała traktat akcesyjny wynegocjowany przez rząd Leszka Millera, w tym brak zakazu sprzedaży ziemi uprawnej cudzoziemcom.

Rozpatrując proces pojednania z Niemcami nie można pominąć roli Kościoła katolickiego jako pioniera dialogu polsko-niemieckiego, a także animatora aktywności obywatelskiej Polaków. Przy czym Episkopat początkowo był sceptycznie nastawiony do członkostwa Polski w Unii Europejskiej, ponieważ obawiał się laicyzacji społeczeństwa i porzucenia chrześcijańskich wartości. Jego stosunek do integracji europejskiej ewaluował dopiero w drugiej połowie lat 90. XX wieku. Niemniej jednak wielu duchownych katolickich w dalszym ciągu pozostaje przeciwnych UE i skupia wokół siebie antyeuropejskich polityków, zarówno tych, którzy swoją aktywność rozpoczynali w PRL jak i młodszych generacji.

Symbolem podziału wewnątrz demokratycznej opozycji z czasów PRL jest Okrągły Stół, czyli platforma dialogu ówczesnych władzy, opozycji i Kościoła katolickiego. Podczas obrad uwypukliły się różnice dotyczące wizji polityki wewnętrznej i zagranicznej Polski. Natomiast negatywne konsekwencje przemian polityczno-gospodarczych przypieczętowały ten podział. Najczęściej kontestatorzy porozumień okrągłostołowych – to politycy, którzy nie brali udziału w obradach, bądź próbują zdezawuować swoją rolę w tamtych wydarzeniach – mają negatywny stosunek do członkostwa Polski w Unii Europejskiej. Natomiast politycy postrzegający obrady przy Okrągłym Stole jako sukces, mają pozytywny stosunek do integracji ze strukturami euroatlantyckimi, a także podkreślają potrzebę współpracy polsko-niemieckiej w ramach UE i nie tylko.

Ponieważ celem projektu jest zbadanie polskiego eurosceptycyzmu przeanalizowane będzie stanowisko polityków opozycji demokratycznej w PRL w latach 80. XX wieku na temat roli Polski w stosunkach międzynarodowych, a także ewolucja ich przekonań pod wpływem decyzji podjętych przy Okrągłym Stole i stosunek do kierunku polityki zagranicznej Rzeczpospolitej Polskiej. Porównane zostaną wypowiedzi polityków w mediach, dokumenty programowe ugrupowań, które reprezentowali, deklaracje polityczne i ich oddziaływanie na opinię publiczną. Wnikliwej analizie poddane zostaną źródła podziałów opozycji wśród opozycji, których domknięcie nastąpiło wskutek porozumień okrągłostołowych.

 

Entangled History of the Eastern Enlargement. Change or Continuity of Euroscepticism

Opracowanie: Olga Gontarska

[English description here]

Główne założenia projektu to historyzacja Eurosceptycyzmu z uwzględnieniem szerokiego zakresu postaw „eurosceptycznych” i identyfikacja idei instrumentalizowanych w debacie.

Celem jest określenie aktorów (indywidualnych, zbiorowych i instytucjonalnych) aktywnych w debacie oraz kontekstualizacja ich wypowiedzi (media, wsparcie finansowe, powiązania polityczne). Kluczową kwestią będzie identyfikacja idei historycznych, mitów i symboli.

Punktem wyjścia jest pytanie, w jaki sposób poszczególne etapy procesu integracji Polski z Unia Europejską wpływały na zmianę postaw oraz jakie znaczenie miały działania UE na rzecz promowania idei tożsamości europejskiej. Planowane jest zweryfikowanie hipotezy o kluczowej roli doświadczenia obcej dominacji, które wpłynęło na ugruntowanie postaw niechęci wobec wszelkich prób ingerencji w sprawy wewnętrzne.

Jedno z pytań badawczych odnosi się do problemu, w jaki sposób wyzwanie, jakim jest stworzenie wspólnej narracji na temat historia Europy, dało impuls do rozwoju ruchów eurosceptycznych. Dlatego też planowana jest analiza debaty na temat ekspozycji stałej Domu Historii Europejskiej (Bruksela).

 

Ländliche Gemeinden in Zentralpolen während der deutschen Besatzung und des Holocaust

Bearbeiter: Łukasz Krzyżanowski

Ziel des Projekts ist eine Studie zum Alltagsleben und der sozialen Beziehungen in den Dörfern und Kleinstädten Polens während der deutschen Besatzung und des Holocaust (1939–1945, Distrikt Radom des Generalgouvernements). Die wichtigste Quellenbasis des Projekts sind Archivmaterialien, die im Zuge der in Polen in der zweiten Hälfte der 1940er und in den 1950er Jahren durchgeführten Ermittlungen und Prozessen entstanden.

Aus einer Bottom-up-Perspektive untersucht das Projekt unter Auswertung der Aussagen von Zeugen und Angeklagten die Strategien, die von den lokalen Gemeinschaften entwickelt wurden, um in einem von ständiger Unsicherheit geprägten Leben, in dem Angst und das Gefühl der Bedrohung durch Terror und Gewalt – ausgeübt durch die Besatzer, aber oft auch durch Partisanen und Nachbarn – allgegenwärtig waren, mit der Realität, den Regeln der Besatzungsmacht und dem Hierarchiegefüge zurechtzukommen. Das Projekt ist die Fortsetzung einer zwischen 2018 und 2021 am Institut für Philosophie und Soziologie der Polnischen Akademie der Wissenschaften durchgeführten Forschungsarbeit.

Der Bearbeiter analysiert dazu unter anderem Kopien von Dokumenten, die hauptsächlich aus dem Archiv der Zweigstelle des Instituts für Nationales Gedenken (IPN) – Kommission für die Verfolgung von Verbrechen gegen das polnische Volk in Kielce stammen.

 

„No Sex Please, We are Catholic”. Reprodukcja i partnerstwo na styku między (de-)sekularyzacją a (de-)prywatyzacją religii w Irlandii i Polsce

Opracowanie: Michael Zok

[English description here]

Celem niniejszego projektu badawczego jest bliższe przyjrzenie się odmiennym rezultatom, otrzymywanym w najnowszych badaniach z zakresu socjologii religii – (de-)prywatyzacji i (de-)sekularyzacji. Posłuży do tego długofalowa historyczna analiza porównawcza dwóch społeczeństw wykazujących podobieństwa pod względem czynników kulturowych i historycznych (Irlandii i Polski), do których należy długa dominacja Kościoła katolickiego w debatach społecznych. W centrum uwagi znajduje się analiza specyficznych zależności od ścieżki oraz warunków, które wzmacniają lub osłabiają siłę oddziaływania norm „świeckich” bądź „kościelnych”. Naświetlone zostaną również czynniki, które umożliwiają(-iały) bądź utrudniają(-iały) „transformację wartości” w obu wybranych społeczeństwach. Dyskursy o reprodukcji i partnerstwie doskonale się do tego nadają, ponieważ konflikty społeczne właśnie w odniesieniu do reprodukcji i relacji między płciami nie stanowią bynajmniej „cichej rewolucji” (Inglehart), lecz są wyraźnie zauważalne. To, że taka „transformacja wartości” w społeczeństwie może dokonać się nader szybko, można stwierdzić na przykładzie irlandzkim: Między referendum, które nadało rangę konstytucyjną prawie całkowitemu zakazowi aborcji (1983), a tym, które ją pierwszy raz w dziejach Irlandii zalegalizowało (2018), minęło raptem 35 lat. Obu tym wydarzeniom towarzyszyły zacięte i pełne emocji debaty. 

Analiza skupi się – zgodnie z metodą historycznej analizy dyskursu – z jednej strony na okresach nasilenia dyskursu, na przykład w wypadku debat społecznych o reprodukcji i partnerstwie (w związku z ustawodawstwem dotyczącym małżeństwa, rodziny, rozwodów, przerywania ciąży, antykoncepcji). Przy tej okazji zostanie przeanalizowany jak najbardziej reprezentatywny wybór źródeł i zawartych w nich treści, co pozwoli opisać prawidłowości i reguły dyskursu, które decydują o tym, co i w jaki sposób może być powiedziane. Kolejnym istotnym zagadnieniem są granice i ich przepuszczalność. Historyczna analiza dyskursu ma służyć wykazaniu, w jakich warunkach i w jakich konstelacjach władzy określone wypowiedzi przenoszono z dyskursu imaginacyjnego do wirtualnego i vice versa, oraz jakie czynniki sprawiały, że władza nad dyskursem przechodziła z jednego podmiotu na drugi. Szczególne znaczenie mają również związane z tym strategie obronne, służące utrzymaniu tej władzy. Władza nad dyskursem jest nie tylko wyznacznikiem władzy bądź rangi społecznej danego podmiotu, lecz wiąże się z nią również wdrażanie konstruowanych dyskursywnie koncepcji do praktyki społecznej i prawnej.

Ze względu na swoje ukierunkowanie projekt kładzie ponadto nacisk na fazy przyspieszonej modernizacji (charakteryzujące się różnicowaniem funkcjonalnym, wzrostem poziomu dobrobytu/wykształcenia itd.) po 1945 roku. W odniesieniu do Irlandii chodzi tu zwłaszcza o lata rządów Seána Lemassa i Jacka Lyncha (1959–1973) oraz lata dziewięćdziesiąte, kiedy społeczeństwo irlandzkie przeżywało odczuwalny wzrost dobrobytu i wyłonił się Celtic Tiger. Na ten drugi okres przypada ponadto ujawnienie skandali (dotyczących wykorzystywania seksualnego) w Kościele katolickim w Irlandii. W odniesieniu do Polski da się wykazać różne okresy przyspieszonego rozwoju społecznego (szczytowa faza stalinizmu, lata sześćdziesiąte i siedemdziesiąte, pluralizacja i demokratyzacja w latach dziewięćdziesiątych oraz rozwój potencjału gospodarczego od chwili przystąpienia do UE). Aby udało się przeanalizować w długofalowej perspektywie efekty tych okresów, a zwłaszcza akcesji do EWG (1973) i do UE (2004), objęty badaniem przedział czasu kończy się w roku 2015, ponieważ wtedy doszło też do jednej z ostatnich intensyfikacji dyskursu w obu społeczeństwach.

 

 

Protestanccy chłopi we wczesnonowożytnej Polsce – konfesjonalizacja obszarów wiejskich w Prusach Królewskich

Opracowanie: Jaśmina Korczak-Siedlecka

I Rzeczpospolita to kraj wielu języków, kultur i wyznań, przy czym należy podkreślić, że także wsie były wieloetniczne, wielokulturowe i wielowyznaniowe. Prusy Królewskie, a zwłaszcza Pomorze Nadwiślańskie, zamieszkane były przez niemieckojęzycznych chłopów, którzy w XVI i XVII wieku przyjęli wyznanie luterańskie. Głównym tematem projektu jest proces konfesjonalizacji na tych terenach, rozumiany nie jako budowa systemu instytucjonalnego, ale jako fundamentalny proces społeczny, wykraczający poza obszar czysto religijny, kształtujący sposób myślenia i zachowania, normy kulturowe i życie codzienne wiernych.

Badania nad reformacją w Polsce koncentrowały się dotychczas na przemianach wyznaniowych w miastach, wśród szlachty oraz elity intelektualnej. Problem stosunku chłopów do reformacji był dotąd pomijany, a przecież idee Lutra i innych reformatorów religijnych docierały także na wieś. Szczególnie ciekawym przypadkiem są chłopi z Żuław Malborskich, którzy bez inspiracji z zewnątrz przyjęli luteranizm, sami odpowiadali za funkcjonowanie gmin wyznaniowych, powoływali pastorów, budowali zbory, zabiegali o przywileje religijne na dworze królewskim. Protestantyzm stał się podstawą ich tożsamości, systemu społecznego i norm kulturowych; bronili go, pomimo ciągłych prześladowań. Niniejszy projekt ma na celu zbadanie, dlaczego chłopi żuławscy zdecydowali się na zmianę wyznania, w jaki sposób protestantyzm wpływał na ich życie społeczne i kulturę, a także jakie są cechy charakterystyczne dla reformacji wiejskiej.

Inna sytuacja panowała we wsiach pod panowaniem wielkich miast pruskich: Gdańska, Elbląga i Torunia. Magistraty, wraz z przyjęciem reformacji, przejęły funkcje władz kościelnych, co umożliwiło im wprowadzenie protestantyzmu także do wiejskich kościołów. Ambicje władz miejskich wykraczały poza reformy teologiczne i instytucjonalne – dążyły one do „wychowania” chłopów na pobożnych luteran i przeformułowania moralności, obyczajowości, form komunikacji i relacji międzyludzkich na wsi w duchu odnowionej religijności protestanckiej („Verchristlichung” der Volkskultur). W historiografii utarł się obraz chłopów jako biernych ofiar polityki konfesyjnej panów feudalnych; niniejszy projekt dąży do zakwestionowania takiego podejścia, poddając analizie sytuacje współpracy z władzami i duchownymi bądź aktywnego oporu wobec konfesjonalizacji.

 

Perspektywa badawcza Ukraina 2022-2023r.

Alena Bagro
Potencjał obronny twierdz Podola w wojnie polsko-tureckiej 1672-1676
Projekt skupia się na wydarzeniach wojny polsko-tureckiej z lat 1672-1676. Ramy czasowe obejmują lata konfrontacji militarnej między Rzeczpospolitą a Imperium Osmańskim. Zakres geograficzny wyznaczony jest natomiast przez obszar działań wojennych i obejmuje Podole. W centrum zainteresowania znajdują się fortyfikacje, które powstały na tym terenie na przełomie XVI i XVII wieku jako sieć zamków, które składały się na system obronny na pograniczu Rzeczypospolitej. Projekt łączy w sobie elementy historii rozbudowy fortyfikacji i historię polityczną (dzieje konfrontacji militarnych).
Celem prowadzonych badań jest prześledzenie sposobu wykorzystania twierdz; analiza potencjału militarnego dawnych fortyfikacji w nowych realiach wojennych drugiej połowy XVII wieku i adaptacji przeprowadzanych przez różne podmioty. Badaczka próbuje ustalić, czy ich modernizacja wpisywała się w aktualne  trendy i odpowiadała nowym wyzwaniom. Stara się też wyjaśnić, dlaczego niektóre twierdze, które przez długi czas stanowiły skuteczną obronę granic, zostały szybko zdobyte. W ramach badań uwzględnia fortyfikacje, które były zdobywane szturmem, oblegane lub poddawały się bez stawiania oporu. 
Ważną częścią badań jest analiza rozwoju myśli inżynierskiej na przykładzie fortyfikacji Podola. Na potrzeby analizy zmiany trendów inżynierskich na tym terenie badaczka wykorzystuje koncepcję transferu kulturowego (Theories of Cultural Transfer), która zakłada uwzględnienie różnych aspektów tego procesu (popytu, środków transferu, pośredników, sposobu przekazywania wiedzy). Taka perspektywa badawcza w odniesieniu do trendów inżynierskich w zakresie budowy i modernizacji fortyfikacji bastejowych na Podolu nie była do tej pory stosowana. Niewiele miejsca w ukraińskiej historiografii poświęcano także polityce państwa w zakresie umacniania wschodnich rubieży Rzeczypospolitej i znaczeniu tych kwestii dla rezultatu prowadzonych działań wojennych. 


Olga Barvinok
Rodzina hrabiów Tyszkiewiczów z województw kijowskiego, podolskiego i wołyńskiego w kontekście historii Europy Środkowo-Wschodniej (XVIII-XX w.)
Głównym tematem badań są ponadregionalne i transgraniczne sieci kontaktów rodzin magnackich w XVIII, XIX i na początku XX wieku na przykładzie dziejów hrabiów Tyszkiewiczów, szlacheckiej rodziny litewsko-rusko-polskiej, której dobra znajdowały się na terenach prawobrzeżnej Ukrainy – w województwach kijowskim, podolskim i wołyńskim. Tyszkiewicze to bowiem jeden z nielicznych starych rodów rusko-litewskich, który nie tylko zdołał utrzymać pozycję społeczną, ale przekształcił się we wpływowy ród magnacki. Jego przedstawiciele zajmowali ważne stanowiska w administracji centralnej, lokalnej i w wojsku, a ponadto aktywnie angażowali się w filantropię. Historia rodu obrazuje geopolityczną, etniczno-społeczną i ekonomiczną specyfikę Ukrainy prawobrzeżnej w analizowanym okresie (z odmiennym prawodawstwem, systemem zarządzania, strukturą społeczną czy formami własności ziemskiej). 
Badaczka stara się zidentyfikować czynniki, które miały wpływ na światopogląd i kształtowanie się tożsamości przedstawicieli rodu Tyszkiewiczów w poszczególnych okresach. Przedmiotem zainteresowania będzie wpływ wydarzeń historycznych na status majątkowy Tyszkiewiczów i więzi rodzinne. Ważnym aspektem są relacje między przedstawicielami różnych pokoleń i powiązania członków rodzin mieszkających na terenie dzisiejszej Polski, Ukrainy, Litwy, Białorusi i innych krajów.
W badaniach nad historią rodów magnackich mało uwagi poświęca się roli kobiet. Dokładna analiza historii rodziny Tyszkiewiczów może pomóc pogłębić stan wiedzy także na temat tej kwestii. Cennych informacji może dostarczyć np.  spuścizna epistolarna zachowana w różnych zbiorach rodzinnych, która będzie przedmiotem analizy w ramach projektu.


Anastasiia Bozhenko
Antropologia dziedzictwa przemysłowego na przykładzie Charkowa (ChTZ) i Krakowa (Nowa Huta)
Projekt „Antropologia dziedzictwa przemysłowego na przykładzie Charkowa (ChTZ, dzielnica przy Charkowskiej Fabryce Traktorów) i Krakowa (Nowa Huta)” ma na celu zbadanie wcielenia w życie totalitarnej ideologii poprzez realizację koncepcji  projektowania „nowych rejonów mieszkaniowych”. Porównanie pozwoli przeanalizować, jak ideologia odciskała się na topografii wymienionych miast oraz przybliży zagadnienia związane z badaniem dziedzictwa przemysłowego w przestrzeni miejskiej. 
Dzięki interdyscyplinarnemu podejściu, które uwzględnia metodologię historii miejskiej, antropologii wizualnej oraz badań postkolonialnych możliwe będzie zbadanie struktury i dynamiki rozwoju miast przemysłowych, a także przeanalizowanie znaczenia tej przestrzeni symbolicznej we współczesnej tkance miejskiej Charkowa i Krakowa (np. sztuka współczesna inspirowana przestrzenią miast/dzielnic przemysłowych).
W krajach postradzieckich wciąż trwają dyskusje na temat dziedzictwa Związku Radzieckiego, które często jest określane jako kłopotliwe albo niechciane (w historiografii anglojęzycznej - „uncomfortable/dissonance heritage”). Dlatego też temat jest ważnym nie tylko z punktu widzenia badań naukowych, ale także w kontekście szerokiej dyskusji na temat „niechcianego dziedzictwa”.
Planowane jest przygotowanie prezentacji wyników badań również w formacie przewodnika po dzielnicy ChTZ i wystawy online. Przewodnik będzie prezentował trzy trasy (zabudowa z okresu międzywojennego; rejony, które powstały po II wojnie światowej oraz trasa budownictwa przemysłowego) i prezentował propagandowe materiały audiowizualne (np. kroniki filmowe).
Na wystawie natomiast zostanie porównany przestrzenny rozwój ChTZ i Nowej Huty; ich konceptualizacja jako utopii, a potem — niechcianego dziedzictwa.


Tetiana Kovalenko
Operacja polska NKWD w latach 1937–1938
Projekt badawczy poświęcony jest pomijanym do tej pory w historiografii zagadnieniom związanym z tzw. „operacją polską” przeprowadzoną przez NKWD w latach 1937–1938. Była ona częścią polityki Wielkiego terroru z lat 1937–1938 oraz kampanii eksterminacji ludności polskiej na terenie ZSRR w związku z wprowadzeniem represji opartych na zasadzie etnicznej. 
Dotychczasowe badania koncentrowały się przede wszystkim na ogólnym opisie oraz lokalnym przebiegu „operacji polskiej” NKWD. Celem projektu jest odpowiedź na pytanie, jak aresztowanie osoby i uznanie jej za “wroga ludu” wpłynęło na losy rodzin. Przedmiotem badania będzie także stanowisko II Rzeczpospolitej do informacji o „operacji polskiej”. Ponadto poruszona zostanie kwestia pamięci zbiorowej na temat tych wydarzeń we współczesnej Ukrainie.
Różnorodność pytań badawczych powoduje konieczność zastosowania narzędzi z różnych dziedzin: historii politycznej, społecznej oraz historii codzienności, a także z zakresu badań nad pamięcią zbiorową i analizy dyskursu. Badania będą oparte na dokumentach z archiwów ukraińskich, polskich, białoruskich i rosyjskich. Pomogą one przybliżyć społeczne konsekwencje terroru, co może mieć znaczenie w dyskusjach na temat polityki pamięci i sposobie odpowiedniego upamiętnienia niewinnych ofiar. 


Olena Sokalska
Geneza systemów penitencjarnych w krajach europejskich i kształtowanie się paneuropejskiego dyskursu penitencjarnego w XIX wieku
Projekt poświęcony jest historii systemów penitencjarnych i reform więziennictwa w kontekście globalnym. Celem jest analiza genezy idei kary poprawczej w państwach europejskich, od kształtowania się myśli penitencjarnej do powstania nauk penitencjarnych i prawnych podstaw reformy więziennictwa w drugiej połowie XIX wieku. Wiązało się to przede wszystkim z wdrażaniem amerykańskiego modelu na gruncie europejskim (w Wielkiej Brytanii, Francji, Szwajcarii, Prusach, Danii, Szwecji, Cesarstwie Rosyjskim, Monarchii Habsburskiej). 
Jednym z kluczowych aspektów badania będzie więc analiza procesu recepcji amerykańskich systemów więziennych (solitary confinement and congregate system) w krajach europejskich przez poszczególnych aktorów zaangażowanych w proces reform (teoretyków więziennictwa, ustawodawców i wykonawców). Uwzględnione zostaną działania państwa (ustawodawstwo), specyfika lokalna i  rola administracji więziennej.
Celem jest obalenie utrzymujących się w historiografii mitów o dominacji angielskich i amerykańskich modeli w tworzeniu i rozwoju systemu więziennictwa już od XIX wieku. Pomóc w tym mogą mało znane lub nieznane do tej pory materiały archiwalne zawierające informacje na temat kształtowania się systemu więziennictwa.


Larysa Zherebtsova
Rola Żydów w organizacji służby celnej Wielkiego Księstwa Litewskiego
Żydzi w miastach Wielkiego Księstwa Litewskiego (WKL) zajmowali się głównie działalnością handlową i prowadzeniem karczm, a także poborem ceł i myta. Większość celników stanowili właśnie Żydzi. Mieli oni bowiem zdolność finansową, by wnieść opłatę za wynajem komory celnej z góry. Wielki książę chętnie więc dzierżawił je Żydom, by zapewnić szybkie wpływy do litewskiego skarbu. 
Celem projektu jest ustalenie statusu prawnego Żydów i żydowskich celników na terenach WKL, a także porównanie ich działalności z pracą celników innego pochodzenia i wyznania. Istotną kwestią będzie ustalenie roli i znaczenia żydowskich celników w zakresie sporządzania dokumentacji z działalności komór celnych, poboru myta i funkcjonowania całego systemu celnego WKL od końca XV wieku do drugiej połowy XVI wieku, a dokładniej do Unii Lubelskiej (1569r.).
Temat żydowskiej działalności gospodarczej nie jest w historiografii nowy, podobnie jak i działalność żydowskich celników. Natomiast kompleksowe badanie pozwoli zweryfikować tezę o specjalizacji i dominacji Żydów w tej dziedzinie, ale także pokazać, jaki wpływ mieli celnicy żydowscy na organizację pobierania ceł na terytorium WKL.
Przedmiotem analizy będzie dokumentacja i sprawozdania z działalności komór celnych, przywileje dla Żydów na dzierżawę ceł oraz dokumenty o charakterze skarbowym z ksiąg Metryki Litewskiej. Ważny zasoby archiwalne znajdują się w zespole dokumentów papierowych i pergaminowych z Głównego Archiwum Akt Dawnych (AGAD) w Warszawie.

Beata Jurkowicz: Kontrruchy w Europie. Eurosceptyczne powiązania od początków integracji europejskiej

Z regularnie przeprowadzanych badań wynika, że większość Polaków ma pozytywny stosunek do Unii Europejskiej. Z sondażu przeprowadzonego w listopadzie 2020 r. dla dziennika „Rzeczpospolita” wynika, że 81,8% Polaków opowiedziałoby się w referendum za dalszym członkostwem Polski w Unii Europejskiej. Za wystąpieniem z UE opowiedziało się 11% respondentów (7,9% udzieliło odpowiedzi: nie wiem/trudno powiedzieć). Niemniej jednak głosy eurosceptyczne są stałym elementem polskiej debaty politycznej. Celem niniejszej analizy jest zbadanie źródeł eurosceptycyzmu. W tym celu przeanalizowano środowisko demokratycznej opozycji w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w latach 80. XX wieku oraz wpływ różnych grup opozycyjnych na polską politykę zagraniczną po 1989 roku.

Podstawową rolę odegrali politycy po przemianach demokratycznych w latach 90. XX wieku, którzy swoją działalność polityczną rozpoczęli w Niezależnym Zrzeszeniu Pracowników „Solidarność” (NSZZ Solidarność) założonym w 1980 roku oraz w Komitecie Obrony Robotników (KOR) powołanym po czerwcu 1976 roku. Należy podkreślić, że sytuacja geopolityczna miała wpływ na działaczy opozycyjnych, którzy koncentrowali się na problemach wewnętrznych, a polityka zagraniczna nie była dla nich priorytetem. Niemniej jednak, aby zdiagnozować źródła polskiego eurosceptycyzmu wśród elit postsolidarnościowych, dogłębnie analizowana jest pozycja NSZZ Solidarność w kwestiach polityki wewnętrznej i zagranicznej.W tym miejscu należy zauważyć, że opozycja w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej była bardzo zróżnicowana pod względem ideologicznym. Jednak wspólnym elementem i jednocześnie spoiwem było sprzeciwianie się systemowi politycznemu i gospodarczemu oraz zależności od Związku Radzieckiego. Działacze opozycyjni dawali temu wyraz w publikacjach wydawanych w drugim obiegu lub w mediach emigracyjnych.

Niewątpliwie ówczesna opozycja była ideologicznie kształtowana przez paryski magazyn „Kultura” – niezależną międzynarodową platformę dyskusyjną dla emigracyjnych intelektualistów, działaczy opozycyjnych w PRL oraz wszystkich, dla których ważne były takie wartości jak wolność słowa, prawa człowieka i demokracja. Właśnie w czasopiśmie „Kultura” (nr 10/409, wyd. 1981) po raz pierwszy ukazał się słynny esej Jana Józefa Lipskiego „Dwie ojczyzny – dwa patriotyzmy. Uwagi o megalomanii narodowej i ksenofobii Polaków”. Autor podkreślił w swoim eseju potrzebę pojednania między Polakami, Niemcami i Ukraińcami. Na koncepcję Jana Józefa Lipskiego powoływali się później twórcy polityki zagranicznej III Rzeczypospolitej Polskiej, zwłaszcza w odniesieniu do dążeń Polski do integracji ze strukturami euroatlantyckimi, które wspierała zjednoczona Republika Federalna Niemiec na arenie międzynarodowej. Niewątpliwie politycy zaangażowani w działania na rzecz członkostwa Polski w Unii Europejskiej byli jednocześnie zwolennikami współpracy z Niemcami, ponieważ zdawali sobie sprawę, że droga na Zachód wymaga wsparcia rządu niemieckiego i stworzenia trwałych instrumentów dwustronnej współpracy. Natomiast politycy, którzy byli przeciwni zacieśnianiu stosunków polsko-niemieckich, wypowiadali się również przeciwko integracji z Unią Europejską. Doskonałym tego przykładem jest postać szczecińskiego działacza opozycyjnego Mariana Jurczyka. Był on sygnatariuszem porozumień sierpniowych, uczestniczył w I Zgromadzeniu Krajowym Delegatów NSZZ „Solidarność” w Gdańsku, był członkiem Komisji Krajowej, a później krytykiem Lecha Wałęsy. Dlatego też założył konkurencyjną organizację „Solidarność 80”. Kiedy w latach 90. XX wieku jego koledzy z opozycji tworzyli ramy polskiej polityki zagranicznej i głośno wyrażali swoje euroatlantyckie inspiracje, Jurczyk z dezaprobatą odnosił się do dążeń Polski do integracji ze strukturami euroatlantyckimi. Był przeciwnikiem pogłębiania współpracy polsko-niemieckiej, a pod koniec swojej kariery politycznej wstąpił do Samoobrony Rzeczypospolitej Polskiej, eurosceptycznej ugrupowania zrzeszającego rolników. Samoobrona krytykowała wynegocjowany przez rząd Leszka Millera traktat akcesyjny, w tym zakaz sprzedaży gruntów rolnych obcokrajowcom.

W kontekście procesu pojednania z Niemcami nie można pominąć roli Kościoła katolickiego jako pioniera dialogu polsko-niemieckiego. Episkopat początkowo sceptycznie odnosił się do członkostwa Polski w Unii Europejskiej, obawiając się sekularyzacji społeczeństwa i odrzucenia wartości chrześcijańskich. Jego stosunek do integracji europejskiej ukształtował się dopiero w drugiej połowie lat 90. XX wieku. Niemniej jednak wielu duchownych katolickich nadal było przeciwnych UE i gromadziło wokół siebie antyeuropejskich polityków, zarówno tych, którzy rozpoczęli działalność polityczną w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, jak i młodsze pokolenia.

Symbolem podziału demokratycznej opozycji z czasów Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej jest Okrągły Stół, czyli platforma dialogu ówczesnych władz, opozycji i Kościoła katolickiego. Podczas debat uwypukliły się różnice dotyczące kształtowania polityki wewnętrznej i zagranicznej Polski. Jednak negatywne konsekwencje przemian politycznych i gospodarczych przypieczętowały ten podział. Najczęściej przeciwnikami porozumień Okrągłego Stołu byli politycy, którzy nie brali udziału w debatach lub próbowali zaprzeczyć swojej roli w ówczesnych wydarzeniach. Mieli oni negatywne nastawienie do członkostwa Polski w Unii Europejskiej. Jednak politycy, którzy uważają debaty przy Okrągłym Stole za sukces, są również pozytywnie nastawieni do struktur euroatlantyckich i podkreślają potrzebę współpracy polsko-niemieckiej w ramach UE i nie tylko.

Ponieważ celem projektu jest zbadanie polskiego eurosceptycyzmu, analizowane są również opinie polityków demokratycznej opozycji w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w latach 80. XX wieku na temat roli Polski w stosunkach międzynarodowych, a także ewolucja ich poglądów pod wpływem decyzji podjętych podczas obrad Okrągłego Stołu oraz ich opinie na temat kierunku polityki zagranicznej Rzeczypospolitej Polskiej. Porównane zostaną wypowiedzi polityków w mediach, dokumenty programowe ugrupowań, które reprezentowali, deklaracje polityczne i ich wpływ na opinię publiczną. Dogłębnej analizie zostaną poddane źródła podziałów w samej opozycji, których skutkiem były porozumienia przy okrągłym stole.

Olga Gontarska: Skomplikowana historia rozszerzenia na wschód. Zmiana czy kontynuacja eurosceptycyzmu

[English description here]

Projekt cząstkowy obejmuje historyzację eurosceptycyzmu, uwzględnienie szerokiego spektrum postaw „eurosceptycznych” oraz identyfikację idei wykorzystywanych w dyskusji.

W centrum zainteresowania znajduje się wskazanie aktywnych uczestników debaty (indywidualnych, zbiorowych i instytucjonalnych) oraz kontekstualizacja ich wypowiedzi (w odniesieniu do mediów, wsparcia finansowego i przynależności politycznej). Ponadto należy zidentyfikować takie idee, jak polski mesjanizm, Polonia Antemurale Christianitatis i zdrada Zachodu.

Punktem wyjścia są pytania, w jaki sposób różne etapy procesu integracji Polski z UE wpłynęły na zmianę nastawienia i w jakim stopniu zmiana ta była spowodowana dalszym rozwojem systemu wartości promowanego przez UE jako podstawa tożsamości europejskiej. Jedna z hipotez zakłada, że doświadczenie obcej dominacji odegrało kluczową rolę w rozpowszechnieniu idei oporu wobec wszelkich prób ingerencji w sprawy wewnętrzne.

Jedno z pytań badawczych dotyczy tego, w jakim stopniu wyzwanie wspólnej historii europejskiej stanowiło nowy impuls dla powstania pozycji eurosceptycznych. W ramach badań uwagę poświęcono m.in. debacie na temat Domu Historii Europejskiej (Bruksela) jako studium przypadku.

Michael Zok: „No Sex Please, We are Catholic”. Reprodukcja i partnerstwo w napięciu między (de)sekularyzacją a (de)prywatyzacją religii w Irlandii i Polsce.

[English description here]

Celem projektu badawczego jest poddanie krytycznej analizie różnych wyników badań socjologicznych dotyczących religii („(de)prywatyzacja”, „(de)sekularyzacja”) poprzez długoterminową analizę porównawczą dwóch społeczeństw podobnych pod względem kulturowym i historycznym (Irlandia i Polska), w tym długotrwałej dominacji Kościoła katolickiego w debacie społecznej. W centrum uwagi znajduje się analiza konkretnych zależności i warunków, które wzmacniają lub osłabiają wpływ norm „świeckich” lub „kościelnych”. Ponadto analizowane są czynniki, które umożliwiły lub utrudniły „zmianę wartości” w obu wybranych społeczeństwach. Dyskusje na temat reprodukcji i partnerstwa doskonale nadają się do tego celu, ponieważ spory społeczne, zwłaszcza dotyczące reprodukcji i relacji między płciami, nie stanowią bynajmniej „cichej rewolucji” (Inglehart), ale są wyraźnie zauważalne. Przykład Irlandii pokazuje, że taka „zmiana wartości” w społeczeństwie może nastąpić dość szybko: między referendum, które nadało niemal całkowitemu zakazowi aborcji rangę konstytucyjną (1983 r.), a referendum, które po raz pierwszy w historii Irlandii zalegalizowało aborcję (2018 r.), minęło zaledwie 35 lat. Oba wydarzenia towarzyszyły burzliwym i emocjonalnym debatom.

Zgodnie z metodą analizy dyskursu historycznego, analiza koncentruje się z jednej strony na okresach intensyfikacji dyskursu, na przykład w debatach społecznych dotyczących reprodukcji i partnerstwa (ustawodawstwo dotyczące małżeństwa, rodziny, rozwodów, aborcji, antykoncepcji). W tym celu analizowana jest jak największa próbka źródeł i zawartych w nich wypowiedzi, aby prześledzić prawidłowości i reguły (wyrażalności) dyskursu. Ponadto nacisk kładziony jest na granice i ich przepuszczalność. Analiza historyczna dyskursu ma na celu wykazanie, w jakich warunkach i w jakich konstelacjach władzy określone wypowiedzi zostały przeniesione z dyskursu wyobrażonego do dyskursu wirtualnego i odwrotnie, oraz jakie czynniki spowodowały, że dominacja w dyskursie przeszła z jednego podmiotu na drugi. Szczególne znaczenie mają również związane z tym strategie obronne mające na celu utrzymanie dominacji. Dominacja dyskursu jest nie tylko wskaźnikiem władzy lub znaczenia społecznego danego podmiotu, ale wiąże się również z przekształcaniem dyskursywnie skonstruowanych wyobrażeń w praktykę społeczną i prawną.

Ze względu na swój charakter projekt koncentruje się również na fazach przyspieszonej modernizacji (charakteryzujących się funkcjonalnym zróżnicowaniem, wzrostem poziomu dobrobytu/wykształcenia itp.) po 1945 r. W przypadku Irlandii są to zwłaszcza lata rządów Seána Lemassa i Jacka Lyncha (1959-1973) oraz lata 90., kiedy to irlandzkie społeczeństwo odnotowało wyraźny wzrost dobrobytu i pojawił się „celtycki tygrys”. Ponadto w drugim okresie ujawniono skandale (nadużyć) w Kościele katolickim w Irlandii. W przypadku Polski można wyróżnić różne fazy przyspieszonego rozwoju społecznego (wysoki stalinizm, lata 60. i 70., pluralizacja i demokratyzacja w latach 90., a także wzrost potencjału gospodarczego od momentu przystąpienia do UE). Aby zbadać skutki tych faz, a zwłaszcza przystąpienia do WE (1973) i UE (2004) w perspektywie długoterminowej, okres badania zakończy się w 2015 r., ponieważ w tym roku nastąpiła jedna z ostatnich intensyfikacji dyskursu w obu społeczeństwach.

Łukasz Krzyżanowski: Gminy wiejskie w środkowej Polsce podczas okupacji niemieckiej i Holokaustu

Celem projektu jest przeprowadzenie badań nad życiem codziennym i relacjami społecznymi w wsiach i małych miasteczkach Polski w okresie okupacji niemieckiej i Holokaustu (1939–1945, dystrykt radomski Generalnego Gubernatorstwa). Najważniejszym źródłem informacji są materiały archiwalne zgromadzone w trakcie śledztw i procesów sądowych przeprowadzonych w Polsce w drugiej połowie lat 40. i w latach 50.

Z perspektywy oddolnej, na podstawie zeznań świadków i oskarżonych, projekt bada strategie opracowane przez lokalne społeczności, aby poradzić sobie z rzeczywistością naznaczoną ciągłą niepewnością, strachem i poczuciem zagrożenia terrorem i przemocą – ze strony okupantów, ale często także partyzantów i sąsiadów – wszechobecnym strachem i poczuciem zagrożenia terrorem i przemocą. Projekt jest kontynuacją badań przeprowadzonych w latach 2018–2021 w Instytucie Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk.

Badacz analizuje między innymi kopie dokumentów pochodzących głównie z archiwum Oddziału Instytutu Pamięci Narodowej (IPN) – Komisji ds. Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Kielcach.

Jaśmina Korczak-Siedlecka: Protestanccy chłopi we wczesnej nowożytnej Polsce – konfesjonalizacja obszarów wiejskich w królestwie Prus

Pierwsza Rzeczpospolita Polska była krajem wielojęzycznym, wielokulturowym i wielowyznaniowym. Również wioski były wieloetniczne, wielokulturowe i wielowyznaniowe. Królewska Prusy, a zwłaszcza Pomorze Wiślane, zamieszkiwali niemieckojęzyczni chłopi, którzy w XVI i XVII wieku przyjęli wyznanie ewangelicko-luterańskie. Głównym przedmiotem projektu jest proces konfesjonalizacji na tych terenach. Nie jest on rozumiany jako budowa systemu instytucjonalnego, ale jako fundamentalny proces społeczny, wykraczający poza sferę czysto religijną i kształtujący sposób myślenia i zachowania, normy kulturowe oraz życie codzienne wiernych.

Dotychczasowe badania nad reformacją w Polsce koncentrują się głównie na zmianach religijnych w miastach, wśród szlachty i elity intelektualnej. Dotychczas pomijano stosunek chłopów do reformacji, jednak idee Lutra i innych reformatorów religijnych dotarły również na obszary wiejskie. Szczególnie interesującym przypadkiem są chłopi z miejscowości Żuławy Malborskie, którzy bez żadnej inspiracji z zewnątrz przyjęli luteranizm. Sami byli odpowiedzialni za funkcjonowanie wspólnot religijnych, mianowali pastorów, budowali kościoły i zabiegali o przywileje religijne na dworze królewskim. Protestantyzm stał się podstawą ich tożsamości, systemu społecznego i norm kulturowych; bronili go pomimo ciągłych prześladowań. Projekt badawczy ma na celu zbadanie, dlaczego chłopi z Żuław zdecydowali się zmienić religię, jak protestantyzm wpłynął na ich życie społeczne i kulturę oraz jakie są cechy charakterystyczne reformacji na wsi.

Inaczej wyglądała sytuacja w wsiach podległych dużym miastom pruskim: Gdańskowi, Elblągu i Toruniu. Wraz z wprowadzeniem reformacji magistraty przejęły zadania władz kościelnych, co umożliwiło im wprowadzenie protestantyzmu również na terenach wiejskich. Ambicje władz miejskich wykraczały poza reformy teologiczne i instytucjonalne – dążyły one do „wychowania” chłopów na pobożnych luteranów oraz przeformułowania moralności, obyczajów, form komunikacji i relacji międzyludzkich na wsi w duchu odnowionej religijności protestanckiej („schrystianizowanie” kultury ludowej). Historiografia ma tendencję do przedstawiania chłopstwa jako biernej ofiary polityki wyznaniowej feudałów. Projekt stara się podważyć to podejście, analizując sytuacje współpracy z władzami i duchowieństwem lub aktywnego oporu wobec konfesjonalizacji.

Perspektywa badawcza Ukraina 2022-2023

Dr Olena Bagro, niezależna naukowczyni, Kijów

Elastyczność wojskowa na terenach przygranicznych. Transfer wiedzy, technologii i praktyk podczas wojny polsko-osmańskiej w drugiej połowie XVII wieku

Elastyczność wojskowa na terenach przygranicznych. Transfer wiedzy, technologii i praktyk podczas wojny polsko-osmańskiej w drugiej połowie XVII wieku Dr Bagro zajmuje się historią wojskowości na przykładzie fortyfikacji polsko-litewskich. Bada zamki w Podolsku, które powstały na przełomie XVI i XVII wieku jako sieć fortec tworzących unikalny system obronny na granicy Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Później były one również wykorzystywane przez Kozaków. Nie wiadomo jednak, w jaki sposób ulepszano dawne fortyfikacje w tym samym czasie – w XVII wieku. Czy ich przebudowa odpowiadała nowym wyzwaniom tamtych czasów? Czy były to tylko punktowe prace remontowe mające na celu przywrócenie dawnych wzorów? I czy w drugiej połowie XVII wieku były one jeszcze aktualne? Celem projektu badawczego jest odtworzenie wykorzystania fortyfikacji w Podolii w tym okresie. Z jednej strony analizowany jest potencjał militarny starych fortyfikacji w nowej rzeczywistości wojennej drugiej połowy XVII wieku, z drugiej strony dr Bagro bada adaptację fortyfikacji do wykorzystania przez różne armie, takie jak armia polsko-litewska, osmańska i kozacka. Głównym celem projektu jest wyjaśnienie, dlaczego fortyfikacje, które przez długi czas dowodziły swojej skuteczności w obronie granic, zostały szybko zdobyte podczas wojny polsko-osmańskiej w latach 1672–1676.

 

Dr Olha Barvinok, Państwowy Uniwersytet Pedagogiczny im. Pawła Tychyny w Umaniu

Rodzina Tyszkiewiczów w kontekście historii polsko-ukraińskiej XVIII i XIX wieku

Tyszkiewiczowie są jedną z niewielu starych rodzin szlacheckich na ziemiach polsko-litewskich, którym nie tylko udało się utrzymać swoją pozycję społeczną przez wieki, ale ostatecznie osiągnęli potężną pozycję. Wejście rodziny Tyszkiewiczów do grona magnatów doprowadziło do powstania klienteli, której powierzono określone zadania i prace oraz odpowiedzialność za transakcje majątkowe i prawne. Ponadto przedstawiciele rodziny Tyszkiewicz zajmowali ważne stanowiska w rządzie centralnym i lokalnym oraz w armii i odgrywali ważną rolę w rozwoju ziem polskich, litewskich i ukraińskich, często bezpośrednio wpływając na przebieg ważnych wydarzeń historycznych. Oprócz aktywnej działalności społecznej i politycznej przedstawiciele tej szlacheckiej rodziny odgrywali również znaczącą rolę w życiu kulturalnym i edukacyjnym regionów, w których mieszkali. Pani Barvinok zajmuje się m.in. dokumentowaniem najważniejszych etapów kariery politycznej członków rodziny oraz ich znaczenia społeczno-politycznego. Interesuje ją również skład i kształtowanie się najważniejszych kompleksów ziemskich należących do Tyszkiewiczów, a także mechanizmy powstawania latifudiów magnackich w późnym XVI i na początku XVII wieku.

 

Dr Anastassia Bozhenko, Uniwersytet Karazina w Charkowie

Antropologia dziedzictwa przemysłowego w miastach monobranżowych Ukrainy

Przejście do epoki postindustrialnej wymaga zmierzenia się z wyzwaniami związanymi z dziedzictwem przemysłowym. W tym kontekście można zastosować kategorię „dziedzictwa niewygodnego” (MacDonald) w rozumieniu reżimu totalitarnego. W swoim projekcie dr Bozhenko koncentruje się na niematerialnych aspektach dziedzictwa przemysłowego, tj. na praktykach pracy, życiu codziennym, sposobach życia oraz pamięci o przemysłowej przeszłości. Jako przykłady służą dzielnice ChTZ (Charków) i Nowa Huta (Kraków). W pierwszej kolejności badana jest topografia przemysłowa poszczególnych miast. Istotne znaczenie mają również ewentualne powiązania między architektami radzieckimi i polskimi oraz formy rozpowszechniania idei „miasta socjalistycznego”. Autorka zadaje między innymi pytanie, w jakim stopniu topografia miast socjalistycznych wpłynęła na praktyki życia codziennego i czy praktyki te różniły się w Związku Radzieckim i państwach socjalistycznych. Analizuje również oficjalną propagandę dotyczącą „przemysłowego stylu życia” na podstawie źródeł wizualnych. Pani Bozhenko bada pamięć o przemysłowej przeszłości w wystawach muzealnych, kulturze popularnej i sztuce współczesnej. Ponadto bada, jak postrzegane jest dziś niematerialne dziedzictwo przemysłowe. Czy dominuje nostalgia lub odrzucenie, czy też zachodzą procesy zmiany sposobu myślenia?

 

Tetiana Kovalenko

„Operacja polska” NKWD w latach 1937–1938

Projekt badawczy poświęcony jest zagadnieniom pomijanym dotychczas w historiografii, związanym z tzw. „operacją polską” NKWD w latach 1937–1938, która była częścią polityki Wielkiego Terroryzmu i kampanii eksterminacyjnej wobec ludności polskiej na terenie ZSRR w związku z wprowadzeniem represji na zasadach etnicznych.

Dotychczasowe badania koncentrowały się głównie na ogólnym opisie i lokalnym przebiegu „operacji polskiej” NKWD. Celem projektu jest odpowiedź na pytanie, w jaki sposób aresztowanie danej osoby i uznanie jej za „wroga ludu” wpływało na losy jej rodziny. Przedmiotem badań będzie również stosunek II Rzeczypospolitej Polskiej do informacji o „operacji polskiej”. Ponadto poruszona zostanie kwestia zbiorowej pamięci o tych wydarzeniach we współczesnej Ukrainie. Różnorodność zagadnień badawczych wymaga wykorzystania narzędzi z różnych dziedzin: historii politycznej, historii społecznej i historii życia codziennego, a także badań nad pamięcią zbiorową i analizy dyskursu. Badania będą oparte na dokumentach pochodzących z archiwów ukraińskich, polskich, białoruskich i rosyjskich. Pomogą one rzucić światło na społeczne skutki terroru, co może mieć znaczenie dla dyskusji na temat polityki pamięci i odpowiedniego upamiętnienia niewinnych ofiar.

 

Dr Olena Sokalska, Uniwersytet Ekonomiczny i Prawniczy „KROK”, Kijów

Reformy więziennictwa w Polsce (koniec XVIII – XIX wiek): zachodnia tradycja wykonywania kar i pierwotny model krajowy

Celem projektu jest analiza powstawania idei dotyczących wykonywania kar w krajach europejskich, od narodzin idei wykonywania kar do powstania nauki o wykonywaniu kar w drugiej połowie XIX wieku. Zbadana zostanie również praktyka wdrażania amerykańskiego modelu wykonywania kar w różnych kontekstach narodowych, np. w Wielkiej Brytanii, Francji, Szwajcarii, Prusach, Danii, Szwecji, Imperium Rosyjskim i monarchii habsburskiej oraz jej prowincjach w XIX wieku. Badanie opiera się na źródłach archiwalnych, tekstach prawnych oraz pracach ekspertów w dziedzinie wykonywania kary (teoretyków i praktyków) z XVIII i XIX wieku, a także na już istniejących opracowaniach dotyczących historii wykonywania kary. W bieżącym roku szczególnym przedmiotem badań była kwestia wpływu zachodniej myśli dotyczącej wykonywania kar i zachodnich praktyk w zakresie wykonywania kar na reformę więziennictwa w Polsce, zarówno w okresie Wielkiego Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego, jak i na terenach ukraińskich wchodzących w skład Rzeczypospolitej, Imperium Rosyjskiego i monarchii Habsburgów. Są one postrzegane jako element polityki imperialnej, ale także w kontekście ogólnoeuropejskiego ruchu reformatorskiego.

 

Dr Larysa Zherebtsova, Uniwersytet w Dnieprze

System celny Wielkiego Księstwa Litewskiego: źródła do badań

Punktem wyjścia dla badań jest stwierdzenie, że litewskie matrykuły zawierają 17 różnych rodzajów zapisów, które dostarczają informacji na temat systemu celnego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Ta różnorodność dokumentów wskazuje na brak specjalnej dokumentacji regulującej działalność służby celnej w Wielkim Księstwie Litewskim. Dokumenty te dowodzą ponadto, że służba celna była w fazie tworzenia. Głównym celem projektu jest opracowanie monografii na podstawie wcześniej przedstawionej pracy doktorskiej na temat „Powstanie systemu celnego na terenach ukraińskich Wielkiego Księstwa Litewskiego: źródła i metody”. Ramy chronologiczne badania obejmują okres od końca XV wieku do unii lubelskiej z 1569 roku. Dalsze badania w polskich archiwach i bibliotekach mają na celu poszerzenie wiedzy na temat poszczególnych aspektów systemu celnego. Chodzi tu m.in. o uprawnienia skarbnika wobec celników i służby celnej, warunki zwolnienia transportu towarów z cła i zwolnienia z opłat celnych, przynależność etniczną klientów, zmiany stawek celnych pod wpływem polityki zagranicznej oraz inne regulacje prawne.

Zofia Wóycicka: Ratowanie Żydów podczas drugiej wojny światowej we współczesnych muzeach europejskich

[English description here]

W ciągu ostatnich dwudziestu lat w całej Europie powstało wiele muzeów poświęconych ludziom, którzy podczas drugiej wojny światowej ratowali Żydów. Stanowią one wyraz rosnącego międzynarodowego zainteresowania tym aspektem historii Holokaustu. Zarówno na płaszczyźnie europejskiej, jak i krajowej temat ratowania Żydów cieszy się niezwykłą popularnością. I tak w Deklaracji Sztokholmskiej, przyjętej przez Task Force for International Cooperation on Holocaust Education, Remembrance and Research w 2000 roku, podkreślono, jak ważne jest kultywowanie pamięci o tych bezinteresownych ludziach, którzy stawili opór nazistom, którzy często z narażeniem własnego życia chronili bądź ratowali ofiary Holokaustu”. W roku 2007 państwa członkowskie Rady Europy podpisały Uroczysty Hołd dla „Sprawiedliwych” Europy. W 2012 r. Parlament Europejski proklamował 6 marca Europejskim Dniem Pamięci o Sprawiedliwych. Ponadto w wielu krajach Europy wprowadzono w ostatnich dwóch dekadach uchwały i oficjalne święta oraz organizowano państwowe ceremonie dla uczczenia lokalnych Sprawiedliwych.

Temat ratowania Żydów ma nie tylko znaczenie historyczne, lecz również istotną wagę w sferze edukacji politycznej. Jeśli zgodzić się z tezą Natana Sznaidera i Daniela Levy’ego, to powstanie „kosmopolitycznej pamięci” w odniesieniu do Holokaustu było efektem m.in. rozwoju dyskursu praw człowieka oraz idącej z tym w parze uniwersalizacji historii. Według tej koncepcji przeszłość bywa coraz częściej rozumiana jako zasób wzorców do naśladowania. Tym można też częściowo tłumaczyć popularność tematu „Sprawiedliwych”, którzy oferują bardzo wyraźne pozytywne wzorce postępowania. Rozważania dotyczące dylematów, przed którymi stawali pomagający i ci, którym pomagano, mogą się jednak również przyczynić do lepszego rozumienia złożoności historii oraz posłużyć do przekazywania w bardziej przystępny sposób wiedzy o trudnych kwestiach obojętności wobec cierpień innych ludzi, współudziału w zbrodni oraz bogacenia się na Holokauście. Ponadto historie ratowania mogą sprzyjać dialogowi i pojednaniu między zwaśnionymi niegdyś grupami etnicznym czy religijnymi.

„Sprawiedliwi” dają się jednak zarazem łatwo wykorzystywać do uprawiania polityki pamięci. W miarę rosnącego publicznego zainteresowania Holokaustem w latach 90. przedmiotem debat stały się też zagadnienia kolaboracji, współudziału w ludobójstwie i czerpania z niego korzyści materialnych nie tylko przez Niemców, ale również przez inne społeczeństwa Europy. W tym kontekście inicjatywy upamiętniające „Sprawiedliwych” można interpretować także jako próby neutralizacji owych niewygodnych debat.

Europejskiej czy nawet globalnej popularności tego tematu nie da się jednak wytłumaczyć samą tylko polityką pamięci. Istotną rolę odgrywają tu również środki masowego przekazu. Doniosłym wydarzeniem w kulturze popularnej, które wywarło znaczny wpływ na pamięć o Holokauście w Europie i USA, było wejście na ekrany Listy Schindlera Stevena Spielberga (1993). Film ten, obejrzany przez miliony ludzi na całym świecie, skierował uwagę opinii publicznej nie tylko na zagładę europejskich Żydów, lecz również na ludzi, którzy pomagali prześladowanym.

W ramach projektu zostanie dokonana analiza porównawcza jedenastu muzeów w ośmiu krajach Europy. Wszystkie one powstały w ciągu ostatnich dwudziestu lat (dwa z nich znajdują się nadal w budowie) i poświęcone są ludziom, którzy pomagali Żydom podczas drugiej wojny światowej. Są to:

1)    Muzeum Dimitara Peszewa w Kiustendił/Bułgaria (2002, przebudowane 2013)
2)    Muzeum Warsztatu dla Niewidomych Ottona Weidta w Berlinie/Niemcy (2006)
3)    Miejsce Pamięci Cichych Bohaterów w Berlinie/Niemcy (2008, przebudowane 2018)
4)    Wileńskie Państwowe Muzeum Żydowskie im. Gaona/Litwa (wystawa stała Rescued Lithuanian Jewish Child Tells about Shoah, 2009)
5)    Miejsce Pamięci Žanisa Lipke w Rydze/Łotwa (2012/13)
6)    Lieu de Mémoire au Chambon-sur-Ligon/Francja (2013)
7)    Apteka Tadeusza Pankiewicza w Krakowie/Polska (1983, ostatnia przebudowa 2013)
8)    Willa Żabińskich w Zoo w Warszawie/Polska (2015)
9)    Muzeum Polaków Ratujących Żydów podczas II wojny światowej im. Rodziny Ulmów w Markowej/Polska (2016).
10)    Fundacja Villa Emma, Nonantola/Włochy (wystawa stała Jewish Children of Villa Emma, 2001/2014, obecnie w przebudowie).
11)    Memorial of the Shoah and Oskar Schindler, Brněnec/Republika Czeska (w budowie)

Traktując muzea jako media narodowych kultur pamięci, projekt stara się równocześnie uchwycić moment krystalizacji europejskiej czy nawet „kosmopolitycznej” pamięci Holokaustu. Wychodząc od tezy Sharon Macdonald o „glokalizacji” europejskiej pamięci, czyli „lokalnym przetwarzaniu globalnych wzorców” projekt zbada oddziaływania utrwalonych przez media obrazów przeszłości, a także polityki pamięci Unii Europejskiej oraz innych organizacji europejskich i międzynarodowych na instytucje o charakterze lokalnym lub narodowym. Przedmiotem analizy będzie również wpływ globalnych trendów w rozwoju muzeów historycznych, zwłaszcza muzeów i miejsc pamięci dotyczących Holokaustu na badane przeze mnie ekspozycje. Jednocześnie projekt podejmie próbę uchwycenia specyfiki narracji o „Sprawiedliwych” w poszczególnych muzeach. Analiza dotyczyć będzie zarówno tekstowej, jak i wizualnej płaszczyzny ekspozycji oraz ich wzajemnych oddziaływań.

Felix Ackermann: Panoptikon. Historia więziennictwa na terytorium Polski i Litwy w okresie rozbiorów

Celem projektu jest zbadanie kulturowego, religijnego oraz politycznego zróżnicowania w sferze więziennictwa. Obszarem badań są reformy prawa karnego, sądownictwa oraz ich wdrożenie w rosyjskich, habsburgskich oraz pruskich więzieniach nowego typu. W ten sposób projekt łączy w sobie dwa wątki dotyczące modernizacji terenów byłej Rzeczypospolitej. Trzy mocarstwa stosowały penalizację przedstawicieli różnych grup społecznych, jeśli ich kulturową, religijną lub polityczną aktywność uznawały za zagrożenie dla władzy. Jednocześnie w XIX wieku w Europie jak i na całym świecie rozwijała się idea nowego, bardziej humanitarnego oraz efektywnego wykonywania kar – również u zaborców Rzeczypospolitej. Projekt pokaże sprzeczności między tymi dwoma liniami, łącząc historię idei, prawa oraz codzienności na tle globalnego rozwoju więziennictwa. Koncepcja „wędrującej idei” (Stanziani 2009) „panoptikonu” pozwala ukazać, jak na ziemiach polskich oraz litewskich przyjmowały się nowe idee, wiedza oraz praktyki. Co istotne, w tym wypadku idee wędrowały najwyraźniej nie tylko z Zachodu na Wschód, ale także i w drugą stronę. Jednym z zagadnień podejmowanych w projekcie jest transfer idei, która stała się słynna poprzez książkę Michela Foucault o cyrkularnym nadzorze więźniów. Pomysł ten wywędrował ze wschodu Rzeczypospolitej do Anglii a stamtąd do Stanów Zjednoczonych, skąd wrócił już w formie konkretnej architektury więziennej poprzez Anglię do Europy kontynentalnej i dalej na wschód. Pośrednikiem okazał się reformator Jeremy Bentham, a impulsem do reformy architektury więziennej odwiedziny u młodszego brata w jego majątku w Krzyczewie. Nakreślenie tego szlaku to przykład, jak można włączyć byłą Rzeczpospolitą do globalnej historii transferu wiedzy.Pod koniec badanego okresu w zaborach pruskim oraz rosyjskim na obszarze Polski i Litwy powstały nowoczesne kompleksy więzienne jak np. w 1892 r. twierdza Wronki oraz w 1904 r. więzienie na wileńskich Łukiszkach. W ujęciu kulturoznawczym więzienia te zostaną przeanalizowane nie tylko jako fizyczna realizacja pewnych idei. W centrum uwagi znajdzie się także prowadzenie więziennictwa przez zaborców, jak również jego odbiór przez samych wieźniów oraz ludność za murami więzienia. Projekt pokazuje wielorakie sprzeczności pomiędzy ideałami ruchu reformatorskiego a warunkami panującymi w więzieniach. Główne kategorie analizy to praca oraz religia, kategorie używane przez samych reformatorów do poprawy jakości przetrzymywania oraz resocjalizacji skazanych.Historia więziennictwa w Polsce oraz na Litwie w czasach rozbiorów ma zostać napisana jako histoire croisée na kilku płaszczyznach: po pierwsze jako historia transferu idei zmieniających się wyobrażeń o funkcjonowaniu kar w trzech mocarstwach, po drugie jako historia administracyjno-politycznej kooperacji samych zaborców w ściganiu swoich politycznych przeciwników i po trzecie jako historia oddziaływania świeżych wówczas idei narodowych na struktury państwowe. Specyficzne wyzwanie projektu polega na tym, że choć istniejące badania dotyczą głównie szlachty, więzienia stanowiły heterotopiczne miejsca, w których więziono nie tylko szlachtę, ale i reprezentantów innych warstw społecznych oraz ludzi kontestujących podziały klasowe w imię ideologii narodowych. Za pomocą metody historycznej antropologii miejskiej analizowane będą – poza Wronkami oraz Wilnem – kolejne więzienia w Mińsku oraz we Lwowie, jako mikrokosmosy tych procesów. Ponadto w ramach projektu przeanalizowane zostaną źródła takie jak korespondencja administracyjna, listy prywatne, pamiętniki, artykuły prasowe, biografie oraz współczesne rozprawy o więziennictwie.

Ralf Meindl: Między ideologią, religią, językiem i tożsamością regionalną. NSDAP w Warmii i Mazurach w latach 1928–1945

W XIX i pierwszej połowie XX wieku Prusy Wschodnie charakteryzowały się bardzo zróżnicowanym regionalizmem. W niektórych częściach prowincji dominował język polski lub litewski, a Ermland stanowił katolicką wyspę na terenie niemal całkowicie protestanckim. Każdy z tych regionów rozwinął na tej podstawie własną kulturę, która często znacznie różniła się od kultury regionów sąsiednich. Szczególnie wyraźnie widać to na przykładzie Warmii. Ten bardzo zróżnicowany obszar wyznaczały historyczne granice Księstwa Ermlandu, które w 1525 r. odmówiło przyjęcia reformacji, stając się katolicką enklawą w protestanckim księstwie Prus. Od średniowiecza jego ludność przybywała w kilku falach z obszarów niemieckojęzycznych i z Polski, dlatego południowa część Ermlandu była dwujęzyczna.

Na tym tle Ermland stanowił fenomen sui generis nawet w heterogenicznej Prusach Wschodnich. Jego katolicka podstawa wpłynęła również na zachowania polityczne mieszkańców Ermlandu – podczas gdy katolicka partia centrowa nie odgrywała żadnej roli w innych regionach Prus Wschodnich, w Ermlandzie była wybierana znaczną większością głosów. W przypadku NSDAP było odwrotnie. Podczas gdy protestancka, wiejska część Prus Wschodnich niemal idealnie odpowiadała profilowi społeczno-politycznemu regionu, w którym partia Hitlera odniosła sukces, Ermland równie idealnie odzwierciedlał środowisko wyborców, do którego NSDAP nie była w stanie przeniknąć. Potwierdzają to zarówno wyniki wyborów, jak i niektóre działania oporu po 1933 roku.

NSDAP podjęła ogromne wysiłki, aby przekształcić Ermland w taką samą twierdzę narodowego socjalizmu, jaką była reszta Prus Wschodnich. Wychodząc od tego, projekt bada interakcje między funkcjonariuszami NSDAP, duchowieństwem, działaczami stowarzyszeń katolickich i ludnością Ermlandu jako przykład próby podporządkowania sobie regionu, który się temu sprzeciwiał, przez reżim o totalitarnych roszczeniach ideologicznych i jego najważniejszy organ. W tym kontekście należy zbadać tezę, że chociaż organom narodowosocjalistycznym udało się pozyskać część ludności, to jednak ogólnie rzecz biorąc, właśnie próba zastąpienia regionalnej kultury i tożsamości nową, ponadregionalną lojalnością wobec przywódcy i ideologii we wszystkich dziedzinach życia doprowadziła do wzmocnienia więzi regionalnych i identyfikacji regionalnej.

W celu klasyfikacji należy również uwzględnić dwie perspektywy wykraczające poza rok 1945. Po pierwsze, zbadane zostanie, w jakim stopniu oddzielenie wysiedleńców z Warmii i Mazur od Związku Ziem Wschodnich Niemiec i Związku Repatriantów Niemieckich wynikało z nasilonej regionalizacji w okresie międzywojennym. Jako hipotezę roboczą przyjmuje się tutaj, że Ermland został skonstruowany jako rodzaj pozytywnego przeciwieństwa powszechnego w Republice Federalnej Niemiec obrazu Prus Wschodnich jako prowincji tak silnie nazistowskiej, że „utrata” tej prowincji oraz ucieczka i wysiedlenie należy uznać za sprawiedliwą karę za tę orientację. Z drugiej strony należy wykazać, że katolicki charakter Warmii i Mazur oraz polskojęzyczna część ludności ułatwiły nowym osadnikom po 1945 r. przyjęcie oficjalnej interpretacji historii przez Ludową Republikę Polskę, która postulowała, że Warmia i Mazury są historycznie ziemią polską i w wyniku przesunięcia granic pod koniec II wojny światowej powróciły do macierzy.

W ramach badania zostaną opracowane konstrukcje tożsamości i stanowiska poszczególnych podmiotów, przedstawione zostaną wzajemne zależności i dynamika między nimi, a na koniec przeanalizowane zostaną ich konsekwencje dla procesów regionalizacji Ermlandu oraz ich współczesna i późniejsza percepcja. Projekt wypełnia tym samym lukę w badaniach nad historią tożsamości, która dotychczas uniemożliwiała spojrzenie na rozwój regionalny Prus Wschodnich w całym jego zróżnicowaniu oraz klasyfikację powojennych dyskursów legitymizacyjnych.

Wspólny projekt „Wiedza bez granic"

W ramach wspólnego projektu „Wiedza bez granic" NIH w Warszawie, NIH w Moskwie i Instytut Orientu w Bejrucie realizują projekt badawczy pod tytułem „Relations in the Ideoscape: Middle Eastern Students in the Eastern Bloc (1950's to 1991)”. Jego celem jest zbadanie – z perspektywy dziejów kultury i historii społecznej – stosunków naukowych między społeczeństwami byłego bloku wschodniego i Bliskiego Wschodu podczas zimnej wojny, kiedy tysiące studentów napływały do uniwersytetów i innych uczelni w krajach „realnego socjalizmu”. Ważną rolę w tym procesie odgrywali studenci z krajów arabskich oraz Iranu i Turcji, którzy dostawali stypendia, by kształcić się na uniwersytetach w dawnym bloku wschodnim – głównie w zakresie inżynierii, medycyny i nauk przyrodniczych, ale także sztuki, humanistyki i nauk społecznych. Chociaż programy stypendialne uznawano w tym okresie za formę eksportu tak zwanej „komunistyczno-socjalistycznej nowoczesności”, to przepływ idei nie był bynajmniej jednokierunkowy, gdyż – jak można wykazać – wymiana intelektualna wpływała także na rozwój wiedzy i nauki w krajach bloku wschodniego. Dlatego głównym celem tego interdyscyplinarnego projektu jest zrozumienie powstałych w ten sposób stosunków naukowych z perspektywy studentów z Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej, odtworzenie trajektorii ich życia zawodowego oraz określenie wpływu, jaki zdobyte wiadomości i doświadczenia miały na ich przyszły los oraz na rozwój reprezentowanych przez nich dyscyplin. Projekt ma w swojej metodologii charakter interdyscyplinarny i opiera się zarówno na badaniach archiwalnych, jak i wywiadach biograficznych z dawnymi uczestnikami owych programów wymiany naukowej.

Projekt jest finansowany przez Ministerstwo Edukacji i Badań Naukowych Niemiec.

Geographies of Political Affinity and the Urban Space: Knowledge Relations between Polish People’s Republic and Iraq in Architecture and Planning

Opracowanie: Dorota Woroniecka-Krzyżanowska

[English description here]

Przewrót z 1958 roku wyniósł do władzy reżim Abd al-Karima Qasima i zmienił kurs polityki zagranicznej Iraku w stronę silniejszych więzi z krajami bloku wschodniego. W nowym układzie geopolitycznym prężnie rozwijała się współpraca między Irakiem a Polską Rzeczpospolitą Ludową. Jednym z najważniejszych pól współpracy był transfer edukacji i technologii, także w zakresie architektury i planowania. Już rok po rewolucji zaczęli przyjeżdżać do Polski pierwsi iraccy studenci. W kolejnych latach ich liczba stopniowo rosła, osiągając punkt kulminacyjny na początku lat osiemdziesiątych. Ogółem stanowili oni jedną z największych grup narodowych wśród studentów zagranicznych w PRL. Jednocześnie grupa polskich wykładowców pracowała na wydziałach architektury na uniwersytetach w Bagdadzie i Mosulu. W wymianie intelektualnej uczestniczyli również liczni architekci i planiści, pracujący dla irackich instytucji publicznych i firm prywatnych. W łonie dawnego bloku wschodniego polscy specjaliści wyrobili sobie w ten sposób renomę w zakresie planowania przestrzennego i konserwacji zabytków, a Irak stał się jednym z najważniejszych krajów, w których mogli pracować polscy inżynierowie, architekci i planiści. Te trzy grupy połączyło również doświadczenie interakcji z innymi systemami wiedzy, rzeczywistościami i stylami życia.

Celem niniejszego projektu cząstkowego jest zbadanie stosunków naukowych w dziedzinie architektury i planowania przestrzennego między Irakiem a Polską Rzecząpospolitą Ludową od schyłku lat pięćdziesiątych po rok 1989 poprzez analizę doświadczeń zawodowych i biografii: 1. irackich absolwentów architektury i/lub planowania przestrzennego na polskich uniwersytetach; oraz 2. polskich wykładowców i specjalistów współpracujących z uczelniami irackimi. Projekt łączy antropologię społeczną z historią, a pod względem metodologicznym opiera się na analizie materiałów archiwalnych dostępnych w Polsce i Iraku, a także na pogłębionych wywiadach z uczestnikami i świadkami tej wymiany. Szczególnie skupia się zaś na pojedynczych osobach, zespołach i instytucjach oraz ich sposobie widzenia różnic i podobieństw między różnymi systemami wiedzy oraz na znaczeniu tej naukowej interakcji dla ich osobistej i zawodowej przyszłości.

 

Sojusze wyobrażone i świat sztuki – wymiana wiedzy między Polską Rzeczpospolitą Ludową a krajami arabskimi w dziedzinie sztuk plastycznych

Opracowanie: Mustafa Switat 

Polska Republika Ludowa, a także inne kraje bloku wschodniego odpowiedziały na apel ONZ o pomoc edukacyjną dla krajów rozwijających się, tak zwanych krajów Trzeciego Świata, w tym krajów Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej. W rezultacie kształcenie arabskich studentów na polskich uczelniach było jedną z najważniejszych dziedzin współpracy naukowej i technicznej między socjalistyczną Polską a krajami arabskimi, w których funkcjonował socjalistyczny system rządów lub sympatyzowali z nim ich rządzący. Pierwsi studenci z tych krajów zaczęli przyjeżdżać do Polski od późnych lat pięćdziesiątych. Głównie wybierali studia medyczne, techniczne i humanistyczne. Studentów kierunków artystycznych było stosunkowo niewielu, chociaż reprezentowali oni sektor, w którym w państwach arabskich szczególnie widoczny był niedobór wykwalifikowanej kadry. Rozwój sztuki został wpisany w proces modernizacji krajów arabskich, stopniowo w tym okresie uzyskujących niepodległość. Sztuka, jako ważny element lokalnej kultury, odegrała ważną rolę w budowaniu tożsamości narodowej. Postępy w tej dziedzinie wspierane były przez instytucje państwowe, co znalazło odzwierciedlenie m.in. w zagranicznych stypendiach w ramach międzyrządowych umów dwustronnych. W rezultacie dzięki stypendiom swojego rządu (w przypadku np. Syryjczyków) lub polskiego rządu (w przypadku np. Marokańczyków) obywatele tych krajów ukończyli studia w Polsce, a po powrocie do kraju podjęli pracę dydaktyczną w akademiach sztuk pięknych lub innych instytucjach kultury, tworząc kadrę kształcącą kolejne pokolenia malarzy, grafików i rzeźbiarzy.

Celem tego projektu cząstkowego jest zbadanie transferu wiedzy z zakresu sztuk plastycznych – malarstwa, rzeźby i grafiki – między Polską Rzeczpospolitą Ludową a krajami arabskimi w okresie od końca lat pięćdziesiątych XX wieku do początku polskiej transformacji (1989). Badanie przepływów intelektualnych będzie możliwe dzięki połączeniu metodologii historii mówionej z interpretacją socjologiczną  i antropologiczną. Głównymi aktorami wymiany wiedzy byli arabscy studenci historii sztuki oraz kierunków artystycznych na polskich uniwersytetach, wydziałach artystycznych akademii sztuk pięknych (lub innych wydziałach, jeśli prowadzili również działalność artystyczną), a także ich profesorowie. Analiza biografii opracowanych na podstawie materiałów archiwalnych, ego-dokumentów i wywiadów pogłębionych z byłymi studentami oraz z przedstawicielami świata sztuki ma odpowiedzieć na pytanie o ich aktywny udział i wpływ na rozwój życia artystycznego w ich krajach oraz świecie arabskim. Dlatego projekt ten koncentruje się na wizualizacji sojuszy w dziedzinie sztuk plastycznych w kontekście indywidualnym, państwowym i ponadregionalnym.

 

Dorota Woroniecka-Krzyżanowska: Geographies of Political Affinity and the Urban Space: Knowledge Relations between Polish People’s Republic and Iraq in Architecture and Planning'

[English description here]

Przewrót z 1958 roku wyniósł do władzy reżim Abd al-Karima Qasima i zmienił kurs polityki zagranicznej Iraku w stronę silniejszych więzi z krajami bloku wschodniego. W nowym układzie geopolitycznym prężnie rozwijała się współpraca między Irakiem a Polską Rzeczpospolitą Ludową. Jednym z najważniejszych pól współpracy był transfer edukacji i technologii, także w zakresie architektury i planowania. Już rok po rewolucji zaczęli przyjeżdżać do Polski pierwsi iraccy studenci. W kolejnych latach ich liczba stopniowo rosła, osiągając punkt kulminacyjny na początku lat osiemdziesiątych. Ogółem stanowili oni jedną z największych grup narodowych wśród studentów zagranicznych w PRL. Jednocześnie grupa polskich wykładowców pracowała na wydziałach architektury na uniwersytetach w Bagdadzie i Mosulu. W wymianie intelektualnej uczestniczyli również liczni architekci i planiści, pracujący dla irackich instytucji publicznych i firm prywatnych. W łonie dawnego bloku wschodniego polscy specjaliści wyrobili sobie w ten sposób renomę w zakresie planowania przestrzennego i konserwacji zabytków, a Irak stał się jednym z najważniejszych krajów, w których mogli pracować polscy inżynierowie, architekci i planiści. Te trzy grupy połączyło również doświadczenie interakcji z innymi systemami wiedzy, rzeczywistościami i stylami życia.

Celem niniejszego projektu cząstkowego jest zbadanie stosunków naukowych w dziedzinie architektury i planowania przestrzennego między Irakiem a Polską Rzecząpospolitą Ludową od schyłku lat pięćdziesiątych po rok 1989 poprzez analizę doświadczeń zawodowych i biografii: 1. irackich absolwentów architektury i/lub planowania przestrzennego na polskich uniwersytetach; oraz 2. polskich wykładowców i specjalistów współpracujących z uczelniami irackimi. Projekt łączy antropologię społeczną z historią, a pod względem metodologicznym opiera się na analizie materiałów archiwalnych dostępnych w Polsce i Iraku, a także na pogłębionych wywiadach z uczestnikami i świadkami tej wymiany. Szczególnie skupia się zaś na pojedynczych osobach, zespołach i instytucjach oraz ich sposobie widzenia różnic i podobieństw między różnymi systemami wiedzy oraz na znaczeniu tej naukowej interakcji dla ich osobistej i zawodowej przyszłości.

Mustafa Switat: Sojusze wyobrażone i świat sztuki – wymiana wiedzy między Polską Rzeczpospolitą Ludową a krajami arabskimi w dziedzinie sztuk plastycznych

Polska Republika Ludowa, a także inne kraje bloku wschodniego odpowiedziały na apel ONZ o pomoc edukacyjną dla krajów rozwijających się, tak zwanych krajów Trzeciego Świata, w tym krajów Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej. W rezultacie kształcenie arabskich studentów na polskich uczelniach było jedną z najważniejszych dziedzin współpracy naukowej i technicznej między socjalistyczną Polską a krajami arabskimi, w których funkcjonował socjalistyczny system rządów lub sympatyzowali z nim ich rządzący. Pierwsi studenci z tych krajów zaczęli przyjeżdżać do Polski od późnych lat pięćdziesiątych. Głównie wybierali studia medyczne, techniczne i humanistyczne. Studentów kierunków artystycznych było stosunkowo niewielu, chociaż reprezentowali oni sektor, w którym w państwach arabskich szczególnie widoczny był niedobór wykwalifikowanej kadry. Rozwój sztuki został wpisany w proces modernizacji krajów arabskich, stopniowo w tym okresie uzyskujących niepodległość. Sztuka, jako ważny element lokalnej kultury, odegrała ważną rolę w budowaniu tożsamości narodowej. Postępy w tej dziedzinie wspierane były przez instytucje państwowe, co znalazło odzwierciedlenie m.in. w zagranicznych stypendiach w ramach międzyrządowych umów dwustronnych. W rezultacie dzięki stypendiom swojego rządu (w przypadku np. Syryjczyków) lub polskiego rządu (w przypadku np. Marokańczyków) obywatele tych krajów ukończyli studia w Polsce, a po powrocie do kraju podjęli pracę dydaktyczną w akademiach sztuk pięknych lub innych instytucjach kultury, tworząc kadrę kształcącą kolejne pokolenia malarzy, grafików i rzeźbiarzy.

Celem tego projektu cząstkowego jest zbadanie transferu wiedzy z zakresu sztuk plastycznych – malarstwa, rzeźby i grafiki – między Polską Rzeczpospolitą Ludową a krajami arabskimi w okresie od końca lat pięćdziesiątych XX wieku do początku polskiej transformacji (1989). Badanie przepływów intelektualnych będzie możliwe dzięki połączeniu metodologii historii mówionej z interpretacją socjologiczną  i antropologiczną. Głównymi aktorami wymiany wiedzy byli arabscy studenci historii sztuki oraz kierunków artystycznych na polskich uniwersytetach, wydziałach artystycznych akademii sztuk pięknych (lub innych wydziałach, jeśli prowadzili również działalność artystyczną), a także ich profesorowie. Analiza biografii opracowanych na podstawie materiałów archiwalnych, ego-dokumentów i wywiadów pogłębionych z byłymi studentami oraz z przedstawicielami świata sztuki ma odpowiedzieć na pytanie o ich aktywny udział i wpływ na rozwój życia artystycznego w ich krajach oraz świecie arabskim. Dlatego projekt ten koncentruje się na wizualizacji sojuszy w dziedzinie sztuk plastycznych w kontekście indywidualnym, państwowym i ponadregionalnym.

Dariusz Adamczyk: Momenty monetyzacyjne, strefy komercjalizacji czy fiskalne krajobrazy walutowe? Sieci redystrybucji srebra a społeczeństwa w Europie Środkowo-Wschodniej (800–1200)

Przedsięwzięcie dotyczy zagadnienia, czy użytkowanie metali szlachetnych odpowiadało logice homo politicus, czy raczej homo oeconomicus. Czy ich stosowanie ograniczało się zatem tylko do ekonomii prestiżu i darów, komunikacji symbolicznej i handlu dalekosiężnego, czy też znajdowały się one również w obrocie w handlu regionalnym i lokalnym? W jaki sposób można „zmierzyć” stopień upieniężnienia i od kiedy można mówić o komercjalizacji? I wreszcie: czy monetyzacja była procesem linearnym, czy też charakteryzowała się raczej brakiem ciągłości?

Aby uczynić zadość złożoności przemian historycznych i nie objaśniać ich monokauzalnie ani jednowymiarowo, badacz opracował zestaw wskaźników, służących do analizy danych konstelacji i parametrów. Punktem wyjścia jest kilkaset znalezisk srebrnych skarbów oraz liczne pojedyncze znaleziska monet z osad, grodów i cmentarzysk, które odkopano lub przypadkowo odkryto w Europie Środkowo-Wschodniej i które są datowane na IX–XII wiek. Sprawozdawca bierze pod uwagę dokonania pokrewnych dziedzin, czyli archeologii i antropologii kulturowej, i za pomocą stworzonej bazy danych włącza je do analizy zagadnień z zakresu nauk historycznych. Kolejny element opracowania polega na rekonstrukcji i kontekstualizacji trans- i interkontynentalnych sieci handlu w czasie i przestrzeni. Ma to być opartym na metodach interdyscyplinarnych przyczynkiem do badania zarówno form interakcji i komunikacji w łonie poszczególnych społeczeństw Europy Środkowo-Wschodniej, jak i wzajemnych powiązań i oddziaływań między rozmaitymi podmiotami w zachodniej Eurazji.

Link do publikacji

Sabine Stach: Oryginalny blok wschodni? Sposób prezentacji państwowego socjalizmu w turystyce miejskiej Europy Środkowo-Wschodniej

Wystarczy pobieżny przegląd miejskich ofert turystycznych w Europie Środkowo-Wschodniej, aby dostrzec znaczną liczbę propozycji, dzięki którym turysta bądź turystka stanąć mogą oko w oko z dziedzictwem państwowego socjalizmu. Oprócz prywatnych i państwowych muzeów, miejsc pamięci i parków tematycznych, których tematem przewodnim jest „komunizm”, istnieją również komercyjni organizatorzy turystyki, oferujący – zazwyczaj w języku angielskim – specjalistyczne wycieczki po miastach, poświęcone komunizmowi jako takiemu i jego materialnym pozostałościom. Obok zorientowanych na przygodę tzw. „communist tours“ w zabytkowych pojazdach, coraz większą popularnością cieszą się tzw. „free walking tours“, które często umożliwiają spotkanie z historią najnowszą.

Właśnie te wycieczki po mieście, piesze bądź objazdowe, stanowią temat przewodni projektu badawczego. Skupia się on na guided tour jako podstawowym elemencie turystyki, który obiecuje zarówno przekazanie wiedzy historycznej, jak i rozrywkę i zabawę. Zgodnie z założeniem tylko w ten sposób osoba zainteresowana otrzyma dostęp do miejsc i informacji, które w innym przypadku pozostałyby przed nią ukryte. Zadaniem przewodnika jako pośrednika między kulturami jest wybranie dla gości lokalnego dziedzictwa kulturowego i jego objaśnienie. Zgodnie z hipotezą badawczą polski i czechosłowacki socjalizm państwowy muszą zostać przedstawione w sposób dopasowany do wiedzy i oczekiwań płacących gości z całego świata. Autentyczność – stanowiąca centralny punkt odniesienia dla turystyki – wydaje się przy tym odgrywać określone role na różnych poziomach: obietnica autentyczności „communist heritage tours“ odnosi się do materialnych pozostałości czasów przed 1989 r. tak samo jak do przeżyć turystycznych tu i teraz.

Mimo iż w minionych dwudziestu latach w ramach niemieckich, ale również w ramach polskich badań na temat pamięci i kultury historii przygotowywane były liczne studia na temat najróżniejszych popularnych sposobów przekazywania historii, nie obejmowały one prawie w ogóle komodyfikacji historii w turystyce. Na znaczenie międzynarodowego przemysłu turystycznego wskazuje się co najwyżej na marginesie (np. w badaniach na temat muzealizacji historii). Na razie brakuje konceptualizacji guided tour jako punkt wyjścia do powstawania konkretnych obrazów i mającej wpływ na interpretację historii. I właśnie w tym miejscu rozpoczyna się omawiany projekt badawczy: W oparciu o sposoby prezentacji socjalizmu państwowego w komercyjnej turystyce miejskiej, poszukuje się odpowiedzi na pytanie o mechanizmy działania opowiadania historii podczas oprowadzania. Co się dzieje, kiedy historia staje się przedmiotem usługi w przestrzeni publicznej? Jaki wpływ na opowiadanie mają z jednej strony topografia miasta i wybrana trasa, a z drugiej potrzeba przeżyć i wcześniejsza (wizualna) wiedza turystów? Jakie tematy są poruszane, a jakie pomijane? W jaki sposób można opisać skuteczne w tym zakresie „fikcje autentyczności” (Pirker et al. 2010)? I jak można ująć w sposób teoretyczno-koncepcyjny i niezależny od „punktu widzenia turysty” (Urry 1990) pętlę feedbacku, na którą składają się oczekiwania turysty, komodyfikacja i historia.

Aby odpowiedzieć na te pytania, nawiązuje się do klasycznego podejścia socjologii turystyki oraz do teoretycznych przemyśleń na temat pojęcia heritage. Wychodząc od tezy, że przestrzeń miejska jako taka ma wpływ na sposób przedstawiania i zapamiętywania historii, planowane są studia przypadku w trzech miastach, które różnią się znacznie pod względem architektury z czasów socjalizmu: Warszawa, Praga i Bratysława. Najpierw należy ująć poszczególne oferty i je stypologizować, a następnie opisać ich narratywne i performatywne cechy szczególne. Pod względem empirycznym badanie opiera się na obserwacjach poczynionych przy jego przeprowadzaniu, a także na wywiadach z przewodnikami miejskimi i organizatorami wycieczek w wymienionych miastach.

Sabine Jagodzinski: Reprezentacje tożsamości szlacheckiej w Prusach Królewskich w XVII i XVIII wieku

Reprezentacyjne manifestowanie tożsamości, w rozumieniu umiejscowienia jednostek i rodów, ich znaczenia i lojalności wobec władz, stanowiły ważny element kultury szlacheckiej w epoce wczesnonowożytnej. Prusy Królewskie to specyficzny obszar, w którym kształtowanie się tożsamości oraz pamięci zbiorowej nie było proste. W dotychczasowych badaniach podkreślano, że w okresie przynależności Prus do Rzeczypospolitej (1454–1772) region ten charakteryzował się pewną niezależnością oraz wynikającym z niej rozwojem świadomości regionalnej. Prusy Królewskie były obszarem heterogenicznym ekonomicznie, językowo oraz konfesyjnie. Na tożsamość regionalną wpływały również konflikty między miastami a stanami. Badania historii wewnętrznej Prus Królewskich, wykazują,, że był to region, w którym krzyżowały się różne tożsamości i punkty odniesienia. Z jednej strony, elity szlacheckie były grupą dążącą - często wspólnie lub w konkurencji z elitami miast Gdańska, Elbląga i Torunia - do uzyskania gwarancji prawnych i ekonomicznych. Co więcej, fundamentalne znaczenie miała dla niej manifestacja prestiżu (genealogia, reprezentacja). Z drugiej strony, była to grupa zróżnicowana ekonomicznie, politycznie i konfesyjnie.

Dlatego ważne są pytania dotyczące zróżnicowania, integracji i separacji stawiane w kontekście kultury reprezentacji oraz kształtowania samoświadomości rodów szlacheckich. Czy szlachecka „tożsamość regionalna” albo szlachecki „kosmos tożsamości regionalnych” (Bömelburg) były manifestowane poprzez materialne, wizualne lub performatywne środki reprezentacji? Jeśli tak, to jak to funkcjonowało? Jakimi środkami artystycznymi i świadectwami kultury materialnej posługiwali się magnaci i bogaci szlachcice, aby przedstawić faktyczną lub wyobrażoną regionalną bądź ponadregionalną tożsamość? Do jakich tradycji i doświadczeń nawiązywano? Odpowiedzi na te pytania należy szukać, analizując historię kultury oraz sztuki „innych Prus” (Friedrich). Dotychczasowe prace historyków sztuki dotyczące omawianego regionu koncentrowały się głównie na twórczości artystycznej wykonywanej na zlecenie miast, bogatych mieszczan, dworu, kościoła lub zakonu krzyżackiego. Natomiast mecenat szlachecki oraz wzajemne wpływy między szlachtą a mieszczaństwem pozostają w dużej mierze nieopracowane. Bez wątpienia wynika to z niezadowalającego stanu zachowania źródeł, bowiem większość siedzib magnackich zostało zburzonych, natomiast ich wyposażenie rozproszone. Przedmiotem badań będą przykładowe dzieła sztuki (artystyczne oraz użytkowe) oraz architektura, które kształtowały przestrzenie użytkowe i mentalne służące do celów religijnych, reprezentacyjnych oraz upamiętniania wpływowych rodzin szlacheckich. Do tego należą siedziby z wyposażeniem, kościoły, nagrobki, fundacje, zbiory itd. Przeanalizowane zostaną zachowane obiekty lub ich opisy, znajdujące się w inwentarzach, listach czy pismach.

Z powodu mnogości środków wyrazu oraz odmiennej historii ich powstania badania będą sięgać do różnych metod badawczych, przykładowo: badań kultury materialnej i transferu kulturowego; teorii powstawania regionu i dyskursu przestrzeni; ikonograficznej i funkcjonalnej teorii historii sztuki, socjologii sztuki oraz recepcji estetycznej. Uwzględnione zostaną także następujące aspekty: rozgałęzienie struktury rodów, silny wpływ miast oraz stosunki z innymi regionami. Planowane jest również porównanie wyników badań w perspektywie międzyregionalnej – regionem porównawczym będą ościenne Prusy Książęce, Łużyce w okresie unii polsko-saskiej lub też inne regiony Rzeczypospolitej.

Maciej Górny: Niepodległości. Nowy ład w Europie Środkowo-Wschodniej na drodze od faktów do rytuału

(do 2020r.)

11 listopada po raz pierwszy od ponad czterech lat na froncie zachodnim Wielkiej Wojny zamilkły działa. Walki wygasły, wkrótce miały się rozpocząć negocjacje pokojowe w Paryżu. Także w Europie Środkowo-Wschodniej nowe lub odrodzone państwa (Czechosłowacja, Polska i Jugosławia), zdobywcy nowych terytoriów (jak Rumunia) oraz kraje okrojone z części terytoriów (jak Węgry, Austria i Bułgaria) sytuowały daty swoich symbolicznych początków w okolicach 11 listopada. Sensy nadawane tym wydarzeniom różniły się jednak bardzo wyraźnie, podlegając pełnym emocji dyskusjom politycznym. Wybór konkretnej daty często stawał się przedmiotem negocjacji. Zrodzona z tych negocjacji polityka historyczna również nie była wolna od kontrowersji.
Projekt „Niepodległości. Nowy ład w Europie Środkowo-Wschodniej na drodze od faktów do rytuału” dotyczy publicznych debat wokół uzyskania niepodległości przez państwa Europy Środkowo-Wschodniej jak również procesów odgórnej i oddolnej rytualizacji tej historii. Poza perspektywą badań pamięci odwołuje się do refleksji nad ekonomizacją i mediatyzacją historii.
Celem projektu jest analiza porównawcza polityk historycznych oraz publicznych kontrowersji w postimperialnej przestrzeni Europy Środkowo-Wschodniej po roku 1918. Bazę źródłową stanowią teksty prasowe i innych mediów, materiały archiwalne, podręczniki szkolne, publikowane wspomnienia oraz materiał ilustracyjny w zakreślonym powyżej zakresie czasowym i terytorialnym.

 

Maciej Górny: Przestrzeń, naród, państwo. Geograficzne koncepcje przekształcenia Europy Środkowo- i Południowowschodniej 1914-1939

Projekt cząstkowy w ramach programu badawczego 1 „Regionalność i powstawanie regionów”

(do końca 2017 r.)

Pod koniec XIX wieku rozwinął się nowy, interdyscyplinarny kierunek badawczy, bazujący na geografii, etnografii, naukach ekonomicznych, etnopsychologii i biologii. Jego celem była identyfikacja i analiza regionów i ich granic. Nowość stanowiła nie tylko sama metodologia, ale i daleko idące upolitycznienie dyscypliny. Pod wpływem dwóch wybitnych naukowców – Paula Vidal de la Blache i Friedricha Ratzla – geografowie coraz śmielej dążyli ku powiązaniu przestrzeni geograficznej z państwem narodowym.

I wojna światowa utorowała drogę do wprowadzenia w życie nowych koncepcji przestrzeni. Rudolf Kjellén, szwedzki uczeń Ratzla, interpretował konflikt jako walkę o przeżycie, toczoną przez państwa traktowane jak żywe organizmy. Z tej perspektywy Niemcy, z uwagi na swe centralne położenie, narażone były na atak ze wszystkich stron. Ta niekorzystna pozycja mogła się jednak obrócić na ich korzyść: dawała bowiem szansę na dynamiczną ekspansję, połączoną z przesiedleniami ludności nieniemieckiej. Europa Środkowo- i Południowowschodnia odgrywała w tej refleksji szczególną rolę. W miarę przedłużania się wojny niemieccy geografowie przestawali dostrzegać na tym terenie poszczególne regiony i narodowości. Zamiast nich widzieli przestrzenie, zaludnione przez amorficzne masy ludzkie, przestrzenie, które w ich oczach przedstawiały pustkę wołającą o gospodarza. Jak daleko zaszło upolitycznienie tej dyscypliny, wykazały paryskie negocjacje pokojowe w latach 1918-1919. Geografia okazała się tam nieoczekiwanie powierniczką wiedzy, kształtującej przyszłość świata.

Podobne idee rozwijały się w powojennych pracach Karla Haushofera i całej niemieckiej szkoły geopolityki. Zdaniem niemieckich geografów, warunkiem spójności regionu była jego gospodarcza samowystarczalność oraz harmonia między krajobrazem naturalnym i kulturowym. Taka perspektywa sprawiała, że za nienaukowe uważali granice biegnące wzdłuż rzek i łańcuchów górskich, ponieważ przecinają one naturalne regiony, niekorzystnie ograniczając przestrzeń życiową ich mieszkańców. A błędnie wytyczone granice – pouczał Haushofer – są zalążkiem przyszłych wojen. Dlatego preferował granice oparte na biologii: geografii klimatycznej bądź roślinnej. Haushofer powtarzał niestrudzenie, że nawet „naturalne” granice nie są jedynie liniami na mapie – lub w krajobrazie – lecz obszarami, w których ścierają się kultury i narodowości. Zróżnicowanie języków i kultur na tym samym terytorium często w ogóle uniemożliwiało klarowny podział przestrzeni na mapie.

Mimo że geografia niemieckojęzyczna aż do drugiej połowy Wielkiej Wojny zajmowała w tym dyskursie stanowisko dominujące, krajobraz naukowy zmienił się gwałtownie za sprawą dynamicznego rozwoju reprezentacji politycznych niewielkich państw i narodów Europy Środkowo- i Południowowschodniej. Eksperci współpracujący z owymi reprezentacjami lub z organami państw narodowych okazali się w czasie wojny co najmniej równorzędnymi partnerami swoich niemieckich kolegów (którzy nierzadko byli ich dawnymi profesorami, co uwypukla biograficzny aspekt tej konkurencji). Autorzy z Europy Środkowo- i Południowowschodniej okazali się szczególnie skuteczni na polu nauki i podpartej nauką propagandy. Udało im się wpłynąć na wyobrażenia przestrzenne „sprawiedliwych granic“. W ich publikacjach ważną rolę odgrywały regiony geograficzne. Ich wyróżnianie, względnie dyskursywne unicestwianie służyło narodowej ekspansji, integracji własnego państwa i jednocześnie dezintegracji sąsiadów. Napięcie pomiędzy narodową perspektywą naukowców a regionalną tematyką ich badań stanowi ciekawy przypadek transnarodowej historii wzajemnych oddziaływań.

W projekcie „Przestrzeń, naród, państwo. Geograficzne koncepcje przekształcenia Europy Środkowo- i Południowowschodniej 1914-1939” zostały przeanalizowane naukowe i polityczne pisma takich autorów jak Eugeniusz Romer, Serb Jovan Cvijić, Ukrainiec Stepan Rudnyćkyj, Niemcy Albrecht Penck, Karl Haushoffer, Max Friederichsen i Joseph Partsch, Węgier Pál Teleki, Rumun Grigore Antipa, czy też Słoweniec Anton Melik. Badania polegały na analizie dyskursu na podstawie prac publikowanych i materiałów archiwalnych oraz materiałów wizualnych (map).

Ruth Leiserowitz: Studia w Europie XIX wieku. Wzajemne oddziaływanie na siebie ponadnarodowych powiązań i tożsamości narodowej

Projekt cząstkowy w ramach programu badawczego 3 „Tożsamość narodowa i powiązania ponadnarodowe“ (01.01.2010–31.12.2016)


Warszawa, która po powstaniu listopadowym (1830/31) stała się narodowym centrum Polski i w drugiej połowie XIX wieku nabierała cech szybko rozwijającej się metropolii, stanowiła dla kultury najróżnorodniejsze stałe punkty odniesienia. Z jednej strony jej powiązania z Paryżem i Brukselą, głównymi ośrodkami Wielkiej Emigracji, były nad wyraz silne. Z drugiej – po 1831 roku miasto i region administracyjnie podporządkowane zostały Rosji, po 1863 roku wcielone jako Kraj Nadwiślański do Imperium Romanowów, przez co podlegały wpływom kultury z Sankt Petersburga. Dochodziły do nich impulsy z kontaktów utrzymywanych przez mieszkańców Warszawy z mieszkańcami innych miast w pozostałych zaborach, zwłaszcza z Poznaniem, Krakowem i Lwowem. Już samo to zapewniało szeroką paletę możliwości kontaktów kulturowych. Które z nich preferowali Polacy zamieszkujący te miasta? Które Żydzi? Jak zachowywali się mieszkańcy innego pochodzenia? Już pierwszy rzut oka na akademickie biografie mieszkańców dziewiętnastowiecznej Warszawy pozwala stwierdzić, że kontakty kulturowe wykraczały daleko poza powiązania z Francją, Rosją i Polską, że wiedza i kultura docierały również z innych obszarów, i to przekraczając liczne granice kulturowe. Młodzież akademicka w związku z brakiem własnych placówek edukacyjnych lub ich niedoskonałością studiowała w całej Europie, gromadząc różnorodne doświadczenia i wrażenia. Inteligencja miejska przez całe stulecie dbała o ponadnarodowe formy kultury i nawiązywała ponadterytorialne sieci kontaktów, dzięki którym możliwa był wymiana wielu idei i treści. W ten sposób Warszawa mogła stać się miastem istotnym w kontekście kultury europejskiej. To „umiejscowienie” w Europie i powiązania w dziedzinie kultury i nauki, powstałe w XIX wieku i tworzące fundamenty politycznych procesów w XX wieku, są dotychczas jedynie w niewielkim stopniu uwzględniane i zbadane.
W związku z powyższym celem naszkicowanego projektu badawczego jest udokumentowanie dla XIX wieku europejskiego „umiejscowienia” warszawiaków pod względem kultury i nauki, odtworzenie nauki wymiany kulturowej i naukowej, oraz pokazanie ich wpływu na rozmaite dyskursy w społeczeństwie oraz na innowacje, w czym istotną rolę odgrywało także stykanie się środowisk polskiego i żydowskiego oraz ich aspiracje. Punkt wyjścia stanowi przy tym podstawowe założenie, że procesy „umiejscawiania się” w Europie i tworzenia europejskich powiązań na różnych polach oraz wymiany kulturowej i naukowej doprowadziły do powstania gęstych sieci kontaktów na kontynencie, wpływających również na narodową tożsamością warszawiaków.

Grupę aktorów na tej scenie kulturalno-naukowej będącą przedmiotem badania stanowią mieszkańcy Warszawy z roczników 1770-1870, którzy studiowali za granicą i którzy zdobyte tam doświadczenia i kontakty wnieśli do życia zawodowego w Warszawie. W centrum zainteresowania znajduje się problem wymiany kulturowej i naukowej, rozumianej jako przeniesienie i przejęcie nowych treści, oraz poruszanie się między różnymi kontekstami, włącznie z potencjalną transformacją, jak również efekty lustrzane i mechanizmy wzajemnych wpływów. Chodzi przy tym o różnorodne i dynamiczne procesy, w których stale dokonuje się wielokrotne kodowanie tożsamości indywidualnej i zbiorowej w zależności od kontekstu i punktów odniesienia. Należy przyjąć założenie, że w przypadku tak pojmowanego zjawiska wymiany uwaga badacza kieruje się na procesy społeczne sytuujące się między motywacjami osobistymi a układem warunków strukturalnych.

W oparciu o inne badania nad dziewiętnastowiecznymi procesami wymiany kulturowej można przypuszczać, że zachodziły one nie tyle między narodową polaryzacją, co wpisywał się w nie z góry przy całej ich różnorodności ‘wymiar europejski’. Jako podmioty wymiany analizowane są sylwetki warszawskich studentów lub tych, którzy studiowali za granicą, a dziewiętnastowieczna Warszawa była dla nich miejscem wykonywania zawodu lub miastem, wokół którego koncentrowało się ich życie. Ich doświadczenie i pozycja społeczna, interakcje oraz wytworzone przez nich treści kulturowe i naukowe stanowią istotny czynnik decydujący o całokształcie tej wymiany. Można w nim wyróżnić z jednej strony także wielorakie złożone procesy, przebiegające często przez ‘stacje pośrednie’, z drugiej strony zjawiska transferu negatywnego odgrywają w nim również pewną rolę. Celem projektu jest pokazanie na przykładzie społeczności warszawskiej powiązań i zjawisk przejściowych w najrozmaitszych dziedzinach kultury, które dotychczas z różnych względów (m.in. inną perspektywą badawczą) były sobie przeciwstawiane.
W szerszym kontekście poruszane są ponadto następujące kwestie: Jak rozwijały się rozległe ponadnarodowe sieci przyjaźni lub ponadnarodowych interakcji? Czy dochodziło do wspólnych prac naukowych oraz jak rozwijała się „nauka” jako idea definiująca prace akademickie? Jak powstawały kontakty interdyscyplinarne, międzynarodowe, międzywyznaniowe i wewnątrzżydowskie? Jaki wpływ miały nowe możliwości podróżowania na wybór miejsca studiów i wzrost liczby studentów (w szczególności w związku z nowymi połączeniami kolejowymi)? Jakie trwałe efekty wynikały z ponadnarodowej komunikacji między poszczególnymi metropoliami, z ewentualnego rozwoju tożsamości narodowej podczas studiów oraz ze współoddziaływania umiędzynarodowienia kontaktów i idei państwa narodowego? Interesujące są oprócz tego owe segmenty badań odzwierciedlające stosunki polsko-niemieckie, które między innymi wyjaśniają pozycję języka niemieckiego w miejscowym pluralizmie językowym (m.in. jako języka nauki), oraz wskazówki świadczące o ewentualnych intensywniejszych kontaktach między Berlinem a Warszawą w drugiej połowie XIX wieku.

Karsten Holste: Polityki miejskie w unii polsko-saskiej. Analiza mikrohistoryczna polskiego miasta koronnego Wschowy w perspektywie transnarodowej

Projekt cząstkowy w ramach programu badawczego 1 „Regionalność i powstawanie regionów”
(01.10.2016–30.9.2016)

Projekt, którego celem jest lepsze zrozumienie sprzecznych tendencji rozwojowych polskich miast od końca XVII do połowy XVIII wieku, był realizowany w ramach długoterminowego stypendium Niemieckiego Instytutu Historycznego w Warszawie. Na przykładzie położonego nad granicą Śląska wielkopolskiego miasta koronnego Wschowa badany był wpływ politycznych warunków ramowych, migracji i konfliktów wśród elit na rozwój gospodarczy i demograficzny miasta. Skupienie się na Wschowie było uzasadnione dużym znaczeniem tego miasta dla polskiej Korony, jego opartym na sukiennictwie i lniarstwie potencjałem gospodarczym oraz jego nadgranicznym położeniem. We Wschowie struktury polityczne i prawne Rzeczpospolitej Obojga Narodów spotykały się z gospodarczymi i osobistymi związkami ze Śląskiem, katolickie wysiłki kontrreformacyjne z ze ściśle zintegrowaną miejską gminą luterańską o bogatych tradycjach. Król i szlachta aspirowali do sprawowania władzy nad pewnymi swej siły miejskimi elitami, które ze swej strony usiłowały instrumentalizować króla i szlachtę w swoich wewnętrznych konfliktach.

Jens Boysen: „Bracia broni” w radzieckiej strefie buforowej. Narodowa Armia Ludowa NRD a Wojsko Polskie PRL jako filary reżimu krajowego oraz sojusznicy w erze późnego socjalizmu realnego (1968–1990)

Projekt cząstkowy w ramach programu badawczego 4 „Przemoc i obca władza w XX wieku – «stuleciu skrajności»”
(01.12.2010–31.12.2016)

Tematem pracy jest analiza porównawcza roli, jaką Narodowa Armia Ludowa NRD i Ludowe Wojsko Polskie Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej odegrały w całości systemu politycznego swoich krajów w latach 80. XX w. – kiedy to rządy komunistów w Polsce podważane były już z wielu stron, w znacznym stopniu także przez siły spoza rządzącej partii PZPR, i z trudem zdołały się utrzymać jeszcze przez jakiś czas dzięki bezpośredniemu przejęciu władzy przez reżim cywilno-wojskowy, dokonanemu w grudniu 1981 r. Istnienie destabilizującego oddziaływania, które taki stan rzeczy musiał, w dalszej perspektywie, wywierać na cały „obóz socjalistyczny“ – co jasno widać po kierownictwie SED –, a także całkowita zależność NRD od istnienia tego obozu doprowadziły w latach 80. do prowadzenia przez SED coraz bardziej konserwatywnej polityki wewnętrznej  i jednocześnie coraz większej aktywności w polityce zagranicznej, przy czym władze NRD musiały lawirować pomiędzy (co najmniej) trzema partnerami, z ich punktu widzenia nieobliczalnymi: „ideologicznie niepewną” Polską, RFN, oficjalnie stanowiącą znienawidzonego wroga klasowego, a w rzeczywistości faktycznego ekonomicznego gwaranta NRD, jak również Związkiem Radzieckim jako swoim gwarantem polityczno-wojskowym, który to jednak, pod rządami Gorbaczowa, zaczął stopniowo odchodzić od swoich założeń ideologicznych oraz geopolitycznych.

Szczególnie istotna jest kwestia postaw w obu armiach, w tym przede wszystkim nastawienia ściśle związanego z rządzącą partią korpusu oficerskiego, z uwagi na fakt, że we wczesnych latach 80. po raz ostatni doszło do zaostrzenia wyścigu zbrojeń, co poskutkowało postępującą, wewnętrzną militaryzacją. Jako szczególne zjawisko należy także rozpatrzeć sytuację, że w Polsce, za rządów Jaruzelskiego, armia przez kilka lat bezpośrednio – i pomimo formalnie nadal obowiązującego „realnego socjalizmu” – sprawowała władzę, odwołując się do starszych tradycji narodowych. Z kolei, od lat 70. NRD nie mogło wzgl. nie chciało już więcej odwoływać się to tego rodzaju narodowych uzasadnień i stąd, jako jedyne państwo KBWE, do swej legitymizacji używało konfrontacji systemów. Korpusy oficerskie Układu Warszawskiego, pomimo wszystkich dzielących je różnic, były podobnie wychowywane i współpracowały ze sobą od dziesięcioleci. Warto także zauważyć, że Związek Radziecki, w granicach wyznaczanych swoimi aktualnymi interesami, związanymi ze sprawami bezpieczeństwa zezwalał „państwom satelickim” na niezbędny obszar swobody. Trzeba również wziąć pod uwagę fakt, że armia, w przeciwieństwie do rozmaitych grup paramilitarnych, zarówno w NRD, jak i w Polsce ostatecznie nie starała się używać siły wobec opozycji.

W związku z tym w niniejszym projekcie należy uwzględnić trzy aspekty: indywidualne wewnętrzne stosunki cywilno-wojskowe, postawę sąsiednich państw w stosunku do siebie oraz do Związku Radzieckiego, w obrębie rozpadającego się Układu Warszawskiego, jak również znaczenie narodowych tradycji wojskowych bądź innych czynników normatywnych wpływających na utrzymanie przez armię swojej pozycji w społeczeństwie.

Urszula Zachara-Związek: The Habsburg Wives of Sigismund Augustus. Marrying Cultures – Clashing Cultures

Projekt cząstkowy w ramach programu badawczego 2 „Religia, polityka i gospodarka w Polsce średniowiecznej i wczesnonowożytnej”
(01.01.2014–31.12.2016)

Realizowany temat jest częścią projektu „Marrying Cultures. Queens Consort and European Identities 1500–1800“, finansowanego przez HERA. Jego celem jest rekonstrukcja różnych aspektów wymiany kulturowej związanej z małżeństwami króla Zygmunta Augusta z habsburskimi arcyksiężniczkami – Elżbietą (małżeństwo w latach 1543–1545) i Katarzyną (małżeństwo w latach 1553–1572).

W centrum zainteresowań znajdują się postaci arcyksiężniczek Elżbiety i Katarzyny oraz ich funkcjonowanie na dworze królewskim w Polsce. Kluczową kwestią będzie próba odpowiedzi na pytanie, czy i w jaki sposób przyczyniły się one do wprowadzenia jakichś nowości w szeroko rozumianym obszarze kultury – w ceremoniale dworskim, sposobie organizacji dworu, praktykach religijnych, literaturze, muzyce itp. Z tym wiąże się kwestia, w jakich obszarach było możliwe wprowadzanie innowacji, a w jakich nie i dlaczego. Istotne będzie także zbadanie, w jakich kierunkach przebiegała wymiana kulturowa i czy Habsburżanki przyjmowały także wzorce, z którymi zetknęły się na dworze swojego małżonka.

Punktem wyjścia do badań jest próba charakterystyki środowisk, w których wychowali się przyszli małżonkowie i określenie ich „kapitału kulturowego”. Ważnym pytaniem jest, czy można w ogóle zdefiniować „kulturę habsburską” i „kulturę jagiellońską” w połowie XVI w. Z pewnością nie były to twory jednorodne, ściśle określone, ale można porównywać ich elementy składowe, np. postrzeganie roli królowej i sposoby jej realizacji. Wiąże się z tym także pytanie, na ile możliwości działania królowej wynikały z narzuconych jej ram, będących wynikiem funkcjonujących przekonań, a na ile istotną rolę grały indywidualne cechy charakteru, pozwalające te ramy przekraczać.

Szczególne możliwości odpowiedzi na powyższe pytania daje porównanie funkcjonowania na dworze jagiellońskim dwóch habsburskich arcyksiężniczek, rodzonych sióstr, które w niedługim odstępie czasu zostały żonami tego samego władcy. Inne były wprawdzie okoliczności zawarcia obu tych małżeństw – w momencie zawarcia związku małżeńskiego z Elżbietą Zygmunt August nie był jeszcze w pełni samodzielnym władcą, jak to miało miejsce przy małżeństwie z Katarzyną. W przypadku Katarzyny należy także wziąć pod uwagę wpływ jej pierwszego, krótkotrwałego małżeństwa z księciem mantuańskim, Franciszkiem III Gonzagą. Niemniej jednak porównanie takie stwarza perspektywy uchwycenia szeregu prawidłowości i odniesienia ich do funkcjonujących w literaturze teoretycznych modeli transferu kulturowego.

Iwona Dadej: Porządek płci w polskich strukturach naukowych w latach 1890–1952. Zmiany, ciągłość i przełomy

Podprojekt w obszarze badawczym 4 „Przemoc i obca władza w »wieku ekstremów«”

(1.1.–31.12.2016)

Projekt, któremu autorka poświęciła się jako długoterminowy pracownik naukowy, nosił pierwotnie tytuł „Wspólnoty ideowe między utopijnymi projektami a radykalnymi przedsięwzięciami. Wędrówki po reformatorskiej myśli w kontekście polskim, 1880–1965” i w początkowej fazie zajmował się utopijnymi myślami i wyobrażeniami w kręgach artystycznych i akademickich polskiej emigracji. W centrum uwagi znalazły się radykalne eksperymenty myślowe przedstawicieli tych środowisk, które czerpały z ich doświadczeń społecznych i stanowiły platformę dla przyszłościowych wyobrażeń i krytycznego działania w teraźniejszości. Kwestie te miały zostać zbadane za pomocą dwóch głównych kategorii analitycznych – narodu i płci – oraz prześledzone ścieżki transferu z kontekstu transnarodowego do kontekstu partykularnego.

W pierwszej połowie 2016 roku koncepcja projektu została rozszerzona w ramach wniosku o dofinansowanie złożonego do Narodowego Centrum Nauki (Narodowe Centrum Nauki). Rozszerzony projekt „Porządek płci w polskich strukturach naukowych w latach 1890–1952. Zmiany, ciągłości i przełomy” został zatwierdzony. Dzięki przyznanemu finansowaniu badaczka będzie kontynuować pracę nad projektem w ramach trzyletniego programu FUGA 5 od 1 stycznia 2017 r. w Instytucie Historii Polskiej Akademii Nauk (IH PAN).

Zatwierdzony projekt ma na celu przede wszystkim zbadanie zaangażowania polskich struktur naukowych i kolektywów intelektualnych w kwestie relacji między płciami w perspektywie długoterminowej – od początków aż do powstania Polskiej Akademii Nauk w 1952 roku. Projekt opiera się częściowo na pierwotnej idei zbadania utopijnych wyobrażeń o porządku płciowym około 1900 roku oraz wizji przyszłości w zakresie relacji między płciami, które powstały w tamtym okresie. W związku z tym wykorzystane zostaną również koncepcje teoretyczne i perspektywy, w tym analiza utopijnych eksperymentów myślowych dotyczących przyszłego porządku płciowego w kręgach akademickich. Analizowane są m.in. sposoby transferu i „tłumaczenia” reformatorskich idei na kontekst polski. Chodzi tu o wizje przyszłości i radykalne manifesty, które kreowały wizerunki kobiet jako kreatywnych i produktywnych protagonistki nauki, współtworzących w ten sposób modernizację społeczeństwa (Mary E. Bradley, Meta von Salis-Marschlins). Środowisko naukowe można opisać jako miejsce, które służyło również jako laboratorium, w którym manifestował się dalszy rozwój relacji między płciami (rosnąca obecność kobiet na uniwersytetach, zmiana ich pozycji w hierarchiach i pozycji społecznej). W projekcie wykorzystywane są zarówno ogólne koncepcje historycznych badań nad płcią (takie jak tezy Karin Hausen dotyczące porządku płciowego), jak i teoretyczne podejścia i koncepcje badań naukowych (Theresa Wobbe, Margaret W. Rossiter, Londa Schebinger) oraz oparte na danych empirycznych prace niemieckich badaczek, takich jak Petra Hoffman i Annette Vogt.

Katrin Stoll: Historiografia i publiczne korzystanie z historii w czasach późnej nowoczesności. Kolektywne symbole i reprezentacje Holocaustu w Niemczech i w Polsce

Projekt cząstkowy w ramach programu badawczego 3 „Funkcjonalność historii w późnej nowoczesności“

Zarys problemu
70 lat po bezwarunkowej kapitulacji Wehrmachtu i zakończeniu drugiej wojny światowej w Europie, w „nowej Europie” po 1989 roku i rozszerzeniu UE mamy do czynienia równocześnie z boomem wspomnieniowym, ze sporami o pamięć, z konkurencją między ofiarami oraz ze wzmagającym się bagatelizowaniem i akceptacją antysemityzmu, ksenofobii i rasizmu. Zjawisko to, w obliczu wzrostu znaczenia nowych partii i ugrupowań prawicowych, narzuca zasadnicze pytania o „wychowanie po Auschwitz” (Adorno), o status Auschwitz, jak również o konkretny sposób podejścia do prześladowania i wymordowania europejskich Żydów.

Tendencje badawcze i konceptualizacje
Pytanie „dlaczego”, które w swoim wysiłku, by należycie wyjaśnić to co niepojęte, siłą rzeczy kieruje się ku konkretnemu wydarzeniu historycznemu i formułuje pytania o historyczne uwarunkowania sprawstwa i współsprawstwa w „kulturze impregnowanej wrogością do Żydów” (Dan Diner), zeszło w dyskursie historiograficznym na dalszy plan. Wzrosło natomiast znaczenie teorii ukierunkowanych antropologicznie i porównawczo, które prześladowania i wymordowanie europejskich Żydów lokują w ogólnych dziejach przemocy w XX wieku, a także interpretują Szoah jako jedno z wielu ludobójstw. Ludobójstwo jest przy tym pojęciem normatywnym, a nie analitycznym. Jan Tomasz Gross opowiada się w „Sąsiadach” (2001) za tym, aby Holocaust pojmować jako „zjawisko heterogeniczne”, które było zaplanowanym „systemem” eksterminacji a jednocześnie „składało się z pojedynczych epizodów, które improwizowali lokalni przywódcy, w zależności od spontanicznych zachowań […]”. Pojawia się zatem pytanie o to, jaki wpływ miała ta propozycja konceptualizacji na polską historiografię i publiczną debatę o Holocauście w Polsce.

Strategie dyskursywne i ich implikacje
Pamięć o Holocauście uchodzi wprawdzie za bilet wstępu do Europy, ale interpretacja tego wydarzenia jako załamania się cywilizacji, jako wydarzenia, które ma coś wspólnego z nami samymi i naszą kulturą, a także dotyczy nas teraz i w przyszłości, w żadnym razie nie stała się dominująca w Europie. Zamiast tego dają się zauważyć w dyskursie naukowym i publicznym strategie zmierzające do antropologizacji, dekontekstualizacji, normalizacji, relatywizacji, trywializacji, mistyfikacji, nacjonalizacji i uniwersalizacji Holocaustu. Tendencje te ujawniają się zarówno w kraju sprawców, jak i w krajach okupowanych swego czasu przez Niemcy. W Republice Federalnej Niemiec oficjalna polityka „negatywnej pamięci” (Koselleck) służy od co najmniej lat 80. głównie jednemu celowi: „reartykulacji niemieckiego narodu kulturowego i powstaniu nowej narodowej tożsamości” (Geyer/Hansen) – z takim skutkiem, że na dalszy plan schodzi zajmowanie się realnością wydarzeń. Dominująca polityka pamięci w polskim społeczeństwie większościowym umiejscawia Holocaust w narodowej narracji o męczeństwie w czasie drugiej wojny światowej, co prowadzi do marginalizacji mordu na Żydach. Elżbieta Janicka dobitnie pokazała, że w tworzonych w dominującej kulturze reprezentacjach gra toczy się o portret własny polskiego społeczeństwa większościowego.

Cel badawczy i problematyka
Cel badawczy projektu skupia się na interakcjach między obrazami historycznymi i symbolami kolektywnymi wytwarzanymi przez oficjalną politykę pamięci a interpretacjami tworzonymi przez badaczy. Dotyka on następujących zagadnień: jakie retrospektywne interpretacje wydarzeń historycznych znajdują wyraz w praktykach symbolicznych i materialnych formach pamięci, w stanowiskach zajmowanych w publicznych debatach, w konceptualizacjach, koncepcjach i pojęciach występujących w dyskursie naukowym? Czym charakteryzują się krytyczno-analityczne założenia badaczy, które stoją w sprzeczności do dominujących relacji, wzorców interpretacyjnych, konceptualizacji, koncepcji i praktyk?

Studia przypadków
Wyżej wymienione zagadnienia będą opracowywane na podstawie wybranych studium przypadków z Polski i Niemiec. Jeśli chodzi o Niemcy, to zrekonstruowane i zdekonstruowane zostaną m. in. dyskurs wokół 8 maja jako dnia wyzwolenia, który jest przykładem zjawiska „transformacji pojęcia ofiary” (Koselleck) po 1945 roku oraz „dyskurs normalizacyjny” (tzn. ustanowienie paradygmatu o „normalności” brutalnych narodowosocjalistycznych przestępców w badaniach naukowych nt. sprawców).
Co się tyczy nauki w Polsce, to chodzi o przeanalizowanie debaty wokół konceptualizacji polskiego społeczeństwa większościowego względem prześladowań i wymordowania Żydów (rewizja koncepcji i pojęć świadek / bystander). Jako przykład sporów decyzyjnych i interpretacyjnych o symboliczną reprezentację i materialne formy pamięci wybrana została debata nt. wzniesienia pomnika polskich sprawiedliwych na terenie byłego getta warszawskiego. Planowane wzniesienie pomnika było inicjatywą Kancelarii Prezydenta RP i może być interpretowane jako okupacja żydowskiego miejsca pamięci wokół pomnika getta. Jest to zjawisko idące wbrew dyskursowi we współczesnych polskich badaniach nad Holocaustem. Stawia ono pytania o siłę oddziaływania krytyczno-analitycznej historiografii w zinstytucjonalizowanym obszarze pamięci oraz o rozumienie historii i rozumienie epoki, w którym „tu i teraz” pojmowane są jako coś co wynika z historii.

Magdalena Saryusz-Wolska: Recepcja filmów historycznych w Polsce i w Niemczech

Projekt cząstkowy w ramach programu badawczego 3 „Funkcjonalność historii w późnej nowoczesności“

Większość badań dotyczących związków filmu z historią oraz filmu z pamięcią ogranicza się do analizy reprezentacji przeszłości. Badacze i badaczki nierzadko stawiają pytanie o to, jak dokładnie fabuła filmowa przedstawia wydarzenia historyczne. Na ogół pomijane są natomiast zarówno praktyki recepcji, jak i specyfika dyspozytywu, mimo że fakt oglądania filmu w kinie, telewizji, na DVD czy w internecie odgrywa ogromną rolę, gdyż każde z tych mediów stwarza inny kontekst odbioru. Aby uchwycić rolę filmu w kształtowaniu dyskursu o historii, trzeba poddać analizie więcej niż same tylko fabuły. Decydujące jest bowiem to, co odbiorcy z nimi „robią”, jak je aktywnie i kreatywnie odczytują.

Specyfika poszczególnych mediów, odbiorcy oraz ich praktyki, jak również procesy produkcji i ekonomiczne interesy producentów powinny być uwzględniane – na równi z samym utworem – w szczególności, gdy mowa o produktach późnonowoczesnej kultury popularnej. Gdzie widzowie oglądają film? Co robią przed ekranem lub monitorem? Czy konfrontowani są z reklamami? W jaki sposób pisze się o tym w prasie i internecie? Czy da się wskazać paralele pomiędzy poszczególnymi utworami a oficjalnymi działaniami w zakresie polityki historycznej? Jakie treści finansowane są ze środków publicznych, a jakie z prywatnych? Wszystkie te pytania mają fundamentalne znaczenie dla określenia roli filmu jako medium pamięci w okresie późnej nowoczesności.

Należy wyjść z założenia, że nie da się wskazać ogólnych mechanizmów przyswajania filmowych obrazów historii, ponieważ chodzi tu o bardzo złożony problem. Wiele zależy od rodzaju filmu (fabularny, dokumentalny), kontekstów kulturowych, aktualnych wydarzeń politycznych, równoległej oferty programowej w innych mediach i indywidualnych preferencji odbiorców. Planowane badania ograniczą się więc do nielicznych studiów przypadków z Niemiec i Polski – preferowane będą filmy, które pokazywano nie tylko w kinie, ale i w telewizji, ale historia ich recepcji jest względnie zamknięta. Badania nad odbiorem wybranych obrazów historii polsko-niemieckiej, prowadzone zarówno z perspektywy współczesnej, jak i historycznej, wymagają stosowania wielu metod: analizy obrazu, jakościowej analizy treści (każdorazowo: jako punkt wyjścia), analizy dyskursu prasowego (zwłaszcza recenzji i listów nadsyłanych do redakcji gazet i czasopism), kwerend archiwalnych (ze względu na recepcję historyczną), precyzyjnych poszukiwań w internecie (włączywszy w to jakościową i ilościową analizę wyników wyszukiwania), a w niektórych wypadkach także wywiadów oraz obserwacji. Wyniki mają być przedstawione w postaci artykułów w czasopismach naukowych i tomach zbiorowych. 

Jako jeden z możliwych przedmiotów analizy należy wymienić tzw. filmy skandalizujące, tj. takie, które wywołały intensywne echo medialne. Dobrym przykładem takiego filmu byłby pięcioodcinkowy serial telewizyjny Am grünen Strand der Spree (Na zielonym brzegu Szprewy, 1960, reż. Fritz Umgelter), który zawiera pierwsze fikcjonalne obrazy okupowanej Polski i masowych mordów na Żydach, jakie pokazywano w zachodnioniemieckiej telewizji. Serial ten był jednym z większych wydarzeń medialnych tamtego czasu. Mimo że we wczesnych latach sześćdziesiątych nie prowadzono badań telemetrycznych, musiał on osiągnąć bardzo wysoką oglądalność, gdyż prasa nazywała go Straßenfeger (dosł. „wymiatacz” ulicy) – tak określano audycje, które były dostrzegalne w przestrzeni publicznej, ponieważ ulice pustoszały w czasie ich emisji. Oburzenie widzów Am grünen Strand der Spree wywołała przede wszystkim dwudziestominutowa scena egzekucji Żydów, pokazana w pierwszym odcinku. To, czy uda się odpowiedzieć na pytania dotyczące aktywności widzów, równoległej oferty programowej w innych mediach, a także znaczeniotwórczego potencjału serialu, zależy jednak od dostępności źródeł. Nowsze przykłady skandalizujących filmów, które wywołały żywe dyskusje i dotyczyły polsko-niemieckiej historii, to np. trzyodcinkowy serial Nasze matki, nasi ojcowie (2013, reż. Philipp Kadelbach) czy Ida (2013, reż. Paweł Pawlikowski) – w tym ostatnim wypadku polski spór dotyczył jednak tego, że film koncentruje się na Polakach i Żydach, wypychając Niemców na margines narracji.

Aleksandra Kmak-Pamirska: Podlasie i Dolne Łużyce: Obraz i internalizacja w dyskursie kulturowym i społecznym w XIX i na początku XX wieku

Projekt cząstkowy w obszarze badawczym 1 „Regionalność i tworzenie regionów”

Celem projektu jest rekonstrukcja wizerunku regionu peryferyjnego z perspektywy zewnętrznej. W analizie porównawczej badane są dwa regiony peryferyjne w XIX wieku i w pierwszych dziesięcioleciach XX wieku: Podlasie i Dolne Łużyce. Obszary te – w porównaniu z innymi regionami Polski i Niemiec – postrzegane są jako regiony peryferyjne zarówno pod względem strukturalnym, jak i świadomości społecznej mieszkańców. W dotychczasowych badaniach regionalnych oba regiony były zazwyczaj pomijane, ponieważ w centrum uwagi znajdowały się regiony, które odgrywały większą rolę w świadomości społecznej i historycznej (np. Galicja, Pomorze, Górny i Dolny Śląsk). Skupienie się projektu na Podlaszu i Dolnych Łużycach wypełnia zatem lukę w badaniach regionalnych. Głównym problemem badawczym jest analiza wizerunku regionu peryferyjnego, który został skonstruowany z zewnątrz. Jaki wizerunek Podlasia i Dolnych Łużyc powstał w regionach centralnych? Analiza uwzględnia również czynnik czasu, czyli pytanie, kiedy dany region peryferyjny zyskał większe znaczenie dla centrów i jaką rolę odegrał w tym procesie. W ramach badań podjęta zostanie próba zbadania wykorzystania motywów historycznych, kulturowych i politycznych w regionach centralnych do przedstawienia jedności centrum i peryferii oraz do internalizacji tego wizerunku w regionach peryferyjnych. Ważną kwestią jest tutaj pytanie o twórców wizerunku Podlasia i Dolnych Łużyc oraz o ich motywacje. Środowiska, które aktywnie wpłynęły na powstanie wizerunku regionu peryferyjnego, są analizowane pod kątem ilościowym i jakościowym. Analiza obejmuje takie czynniki, jak pochodzenie, status społeczny i zawodowy oraz aktywność polityczna. Na tej podstawie można wywnioskować, w jakim stopniu wizerunek Podlasia i Dolnej Łużycy został ukształtowany przez mieszkańców regionów centralnych oraz jak duży udział miały w tym osoby pochodzące z Podlasia i Dolnej Łużycy, które opuściły swoje miejsca zamieszkania, aby podjąć pracę w regionach centralnych. Ponadto uwzględniono środowiska i kontakty podmiotów, które wpłynęły na wizerunek Podlasia i Dolnej Łużycy (np. pisarze, artyści, naukowcy, politycy). Kolejnym przedmiotem analizy są specyficzne cechy regionów peryferyjnych, które zostały celowo pominięte w centralnej perspektywie, czyli ta część regionalności peryferyjnej, która nie nadawała się do asymilacji w ogólnospołecznym dyskursie kulturowym. W odniesieniu do Podlasia dotyczy to np. konglomeratu elementów kulturowych tradycji litewskiej, białoruskiej i tatarskiej. W przypadku Dolnych Łużyc chodzi przede wszystkim o kulturę dolnołużycką. W analizie porównawczej obu badanych regionów peryferyjnych można dostrzec wiele podobieństw na poziomie społecznym, gospodarczym, politycznym i kulturowym (w tym religijnym). Wszystkie wymienione obszary wpływają na siebie nawzajem i można je opisać za pomocą modelu wzajemnych zależności. Ostateczne opracowanie tego modelu wymaga dalszej analizy relacji między centrum a peryferiami. Należy znaleźć odpowiedzi na następujące pytania:

  1. Jaki wizerunek regionów peryferyjnych (Podlasia i Dolnych Łużyc) został stworzony w regionach centralnych?
  2. Jak ukształtowały się kategorie regionu i regionalności? Jakie aspekty regionalności peryferyjnej zostały uwzględnione w dyskursie centralnym, a które pominięte?
  3. Jakie środowiska odegrały aktywną rolę w kształtowaniu wizerunku regionów peryferyjnych? Z jakich środowisk wywodzili się najważniejsi aktorzy i jakie kontakty i powiązania można zidentyfikować między centrum a peryferiami?
  4. Kiedy region peryferyjny znalazł się w centrum uwagi centrów?
  5. Na jakich fundamentach zbudowano ewentualną jedność między regionami peryferyjnymi a centralnymi? Jakie motywy historyczne, kulturowe, społeczne i polityczne wykorzystano w regionach centralnych do przedstawienia jedności centrum i peryferii?
  6. Czy nowy wizerunek został zinternalizowany w regionach peryferyjnych?

Maria Cieśla: Wschodnioeuropejski region gospodarczy jako obszar działania żydowskich przedsiębiorców w XVIII w.

Projekt cząstkowy w ramach programu badawczego 1 „Regionalność i powstawanie regionów”

Celem projektu jest opisanie regionu gospodarczego tworzonego przez żydowskich przedsiębiorców, przy czym region definiowany jest w kategoriach płaszczyzny działania jednostek ludzkich. Przedmiotem studiów jest analiza sieci kontaktów, tworzonych przez przedstawicieli żydowskich elit gospodarczych. Żydowskie sieci kontaktów przedstawione zostaną na szerokim tle magnackich sieci klientalnych.Skoncentrowanie uwagi na roli poszczególnych jednostek w badaniach nad historią Żydów jest wyjątkowo znaczące. Dotychczas Żydzi w dawnej Rzeczypospolitej opisywani byli jako anonimowa grupa. Jednak, jak pokazują prace dotyczące Europy Zachodniej, uwzględnienie w badaniach historycznych perspektywy jednostek umożliwia szczególne podejście do zagadnień związanych z funkcjonowaniem ludności żydowskiej w ramach społeczeństw chrześcijańskich. Oparcie badań na podstawie analiz magnackiej sieci klientalnej pozwala w nowatorski sposób pokazać pozycję Żydów w społeczeństwie dawnej Rzeczypospolitej. Ważne aby wykroczyć poza ścisły podział stanowy społeczeństwa dawnej Rzeczypospolitej.  Realizacji projektu towarzyszą następujące pytania badawcze: jak określano granicę regionu gospodarczego stworzonego przez przedstawicieli żydowskich elit ekonomicznych (stosunek do granic politycznych)? Jakie strategie wykorzystywano do tworzenia sieci kontaktów gospodarczych? Jak krzyżowały się granice etniczne (religijne) oraz społeczne w obrębie takich sieci? Jaką rolę sieci kontaktów żydowskich odgrywały w ramach magnackich systemów klientalnych?Odpowiedzi na te ogólne pytania dostarcza analiza źródeł dotyczących braci Gedala i Szmojły Ickowiczów. Byli to faktorzy magnaccy, arendarze wielu kompleksów dóbr, kupcy aktywni przede wszystkim w Wielkim Księstwie Litewskim w pierwszej połowie XVIII wieku. Postaci te znane są już z wcześniejszych badań, jednak dotychczas nie próbowano opisać ich obszaru (regionu) działania. Nie analizowano także ich sieci kontaktów. Podstawę źródłową badań stanowi korespondencja oraz akta gospodarcze pochodzące z archiwum Szmojły i Gedala Ickowiczów, przechowywane w warszawskim oraz mińskim Archiwum Radziwiłłowskim.

Almut Bues: Projekt główny: Religia i polityka w Europie Środkowej. Rzeczpospolita Obojga Narodów i Kuria Rzymska w okresie wczesnonowożytnym

Projekt cząstkowy w ramach programu badawczego 2 „Religia, polityka i gospodarka w Polsce średniowiecznej i wczesnonowożytnej”

Po Unii Lubelskiej w roku 1569 Rzeczpospolita Obojga Narodów stała się jednym z największych tworów politycznych w Europie, niespojonym jednak jednolitą (centralnie zarządzaną), profesjonalną administracją terytorialną. Rozległość terytorium pociągała za sobą trudności komunikacyjne, wielokrotnie podkreślane przez badaczy, na przykład Antoniego Mączaka. Właściwe okresowi wczesnej nowożytności szlacheckie systemy klientelizmu, nieformalne układy władzy w Rzeczpospolitej Obojga Narodów, funkcjonowały dobrze na poziomie lokalnym, możliwa była też ich mobilizacja w razie potrzeby na rzecz Rzeczpospolitej jako całości, jednak brakło im skuteczności w dłuższej perspektywie. Różne wyznania i wspólnoty religijne, na przykład kalwini, antytrynitariusze (arianie), menonici, prawosławni, Ormianie, muzułmanie i Żydzi dysponowali własnymi sieciami powiązań, podobnie jak mniejszości niemieckie, holenderskie i szkockie. Wzajemny wpływ powiązań personalnych i „wielkiej polityki” był w Rzeczpospolitej obecny również w polityce kościelnej. Rywalizacja jednostek i regionalne sprzeczności interesów utrudniały postronnym osobom odnalezienie się w tym środowisku. Nuncjusze papiescy, podobnie jak posłowie cesarscy, obcą im z początku polską rzeczywistość interpretowali w sposób niezwykle osobisty i nieformalny; wielka rolę odgrywało przy tym miejsce w sieci wzajemnych, niekiedy redundantnych powiązań i kontaktów.

W zbyt niewielkim stopniu badano dotychczas, na ile i w jaki sposób struktury kościelne wpływały na te powiązania. Wolfgang Reinhard pisał o Kościele jako o kanale mobilności społecznej w społeczeństwie wczesnonowożytnym. Należałoby w związku z tym zadać pytanie o stan mobilności poziomej i pionowej w Polsce. Kontakty Kościołów z natury rzeczy wychodziły poza ramy narodowe. Czy ich rezultatem bywały bodźce modernizacyjne? Z jaką konkurencją musiały się liczyć? Czy można określić zakres wymiany elit? Jak przebiegały granice wpływów kościelnych (Kościół katolicki w drugiej połowie XVI wieku przeżywał załamanie władzy; przez pewien czas więcej niż połowę senatorów stanowili niekatolicy)? Jakie warunki i możliwości kariery istniały w Kościele katolickim? Jakie były drogi karier i gdzie leżały granice awansu? Jak przebiegały kanały komunikacji i kim byli pośrednicy w tej wymianie? Czy można rozpoznać strategie polityki rodzinnej? Bez wątpienia zbadać kariery duchownych w świeckim aparacie państwa. Poza tym trzeba, wychodząc od ujęcia relacji centrum – peryferie, zbadać rolę Rzymu w kształtowaniu lokalnych elit. Jak w kontekście tym działały Kuria Rzymska i poszczególne zakony i co miały do zaoferowania? Teoretycznie, wobec istnienia ustroju monarchii elekcyjnej, nie mogły przecież powstać żadne trwalsze zależności. Czy rzeczywiście tak było?

Dariusz Adamczyk: Srebro i władza. Funkcje metali szlachetnych i ich znaczenie dla władzy piastowskiej w latach ok. 930–1100

Projekt badawczy zajmuje się związkami pomiędzy napływem i cyrkulacją srebra arabskiego i zachodnioeuropejskiego a kształtowaniem się władzy piastowskiej w szerokim kontekście geograficznym i chronologicznym. Srebro było strategicznym narzędziem władzy, za pomocą którego panujący starali się kontrolować i monopolizować redystrybucję dóbr prestiżowych, koniecznych do budowania samoidentyfikacji elity politycznej. Konieczność gromadzenia, pokazywania i rozdzielania metali szlachetnych w celu pozyskania możliwie wielu „klientów” służyła w związku z tym utrzymaniu i konsolidacji panowania. Dążenie do zdobycia kruszców miało dwojaki wpływ na dynamikę ekspansji władzy piastowskiej: po pierwsze, władcy starali się „wydrenować” te grupy ludności, które dysponowały kruszcami; po drugie, wymuszali od lokalnych społeczności daniny w formie naturaliów i niewolników, których można było jako towar wymienić na metale szlachetne i dobra luksusowe. Ogromna liczba odnalezionych do dziś zdeponowanych skarbów – ok. 160 z ponad 37 tysiącami monet arabskich i przynajmniej 280 z ok. 100 tysiącami monet zachodnioeuropejskich – dobrze odzwierciedla ten proces. 

Link do publikacji

Niemiecki Instytut Historyczny w Warszawie
Pałac KarnickichAleje Ujazdowskie 39
 PL-00-540 Warszawa
Kontakt
+48 22 525 83 00
+48 22 525 83 37
dhi@dhi.waw.pl
Filie Instytutu
Wilno Praga
Niemiecki Instytut Historyczny w Warszawie jest częścią
Ochrona danych
© Projekt i wykonanie DR BLITZ WEBLAB

Szukaj

Naciśnij przycisk Enter, aby rozpocząć wyszukiwanie.