Projekty zakończone

Projekty opracowywane w NIH w Warszawie w minionych latach.


Miloš Řezník: Regionale Differenzierung, Ethnizität und Geschichtskultur: Die Kaschubei im 20. Jahrhundert

Bearbeiter: Miloš Řezník

[English description here]

Durch die Pluralisierung und Hybridisierung des Beziehungsgeflechts zwischen kollektiver Zugehörigkeit und persönlicher Identität nimmt in der aktuellen Forschung die Aufmerksamkeit für jene Identifikationsformen zu, die als Übergangs- oder Mischformen traditioneller Typen erscheinen. Vor diesem Hintergrund erfahren Untersuchungen zu europäischen Bewegungen zwischen Territorialität (Regionalität) und Ethnizität in verschiedenen Disziplinen eine deutliche Intensivierung: Aus ehemaligen Marginalfällen und Randerscheinungen werden Themen, an denen neue Potentiale der Erforschung von Identitäts- und Territorialdiskursen und entsprechenden Praktiken erarbeitet werden.


Das Projektvorhaben knüpft an die bisherige Forschung zu Territorialdiskursen und ethnisch-regionalen Bewegungen an und entwickelt sie weiter. Sein zentrales Thema bildet die „innere“ Regionalisierung und Differenzierung des Heimat- und Territorialdiskurses in der kaschubisch-pommerschen Bewegung und Kultur des 20. Jahrhunderts. Dadurch konzentriert sich die Forschung nicht auf die kaschubische ethnisch-sprachliche Bewegung im engeren Sinne, sondern sie bezieht deren stark regionalistische, über die Grenzen der ethnischen Gruppe hinaus offene Komponente mit ein. Gefragt wird danach, wie einzelne Teile und Orte im Kontext verschiedener Heimatvorstellungen ausdifferenziert werden: Welche strukturellen, geografischen, kulturellen und historischen Aspekte wurden zu einer Regionalisierung der Heimat benutzt, mit welchen Symbolen, Werten, Funktionen, Zeichen und sonstigen Konnotationen wurden sie in Verbindung gebracht und welche Identifikationsfunktionen übernahmen sie im Kontext des kaschubisch-pommerschen Diskurses? Wie wird ihre Entitativität begründet? Dabei stehen eher langfristigere Tendenzen im Vordergrund des Interesses.

Das Kernanliegen des Vorhabens wird mit der Perspektive der Geschichtskultur im weiteren Sinne kombiniert. Dabei wird gefragt, wie die diskursiven Regionalisierungsprozesse durch Geschichtsrezeption getragen und mitgestaltet wurden, wie also die „endogenen“ kaschubisch-pommerschen Regionalitäten durch den Geschichtsdiskurs untermauert wurden und in welchem identifikatorischen sowie funktionalen Bezugsrahmen sie als Regionalitäten verortet wurden.

Der chronologische Schwerpunkt liegt auf der Zeit vom Anfang des 20. Jahrhunderts (Formierung der jungkaschubischen Bewegung) bis in die 1960er Jahre (neue Institutionalisierung und Übergang zur regionalistischen kaschubisch-pommerschen Formel), also über die Zäsuren von 1914/18 und 1939/45 hinweg, mit einem Ausblick auf die weiteren Dekaden des 20. und 21. Jahrhunderts. Die Kaschubei, Pommerellen/Pommern und die Kaschuben gelten in dem Projekt als heuristischer und empirischer Konkretfall, an dem Fragen transregionaler und komparativer Forschung untersucht werden.

(De)Constructing Europe – EU-Scepticism in European Integration History 

Projekt badawczy wpisuje koncepcję spójności Unii Europejskiej w historię sceptycyzmu wobec Europy. Z jednej strony ów sceptycyzm od samego początku nie sprzyjał jednoczeniu się Europy, z drugiej jednak był impulsem do tworzenia alternatywnych koncepcji współpracy. Badania nad zjawiskiem eurosceptycyzmu były do tej pory zdominowane głównie przez analizy politologiczne koncentrujące się na historii najnowszej. Niniejszy projekt to propozycja ujęcia interdyscyplinarnego i transnarodowego obejmującego zarówno perspektywę historyczną, socjologiczną jak i politologiczną. Celem jest zbadanie zjawiska eurosceptycyzmu w kontekście dyskusji i sporów wokół ponadnarodowych wizji Europy. Trzyletni projekt realizowany jest od 1 kwietnia 2021 r. wspólnie przez Niemieckie Instytuty Historyczne w Londynie, Rzymie i Warszawie oraz Instytut Badań Społecznych w Hamburgu a finansowany przez Federalne Ministerstwo Edukacji i Badań Naukowych (BMBF).

(De)Constructing Europe Blog: https://europeresist.hypotheses.org/

 

Projekt „Europejskie ruchy antyintegracyjne. Nurty eurosceptyczne od początków integracji europejskiej do dziś”

Opracowanie: Beata Jurkowicz

W ramach realizowanego projektu przeanalizowane zostaną antyunijne postawy w Polsce, we Włoszech, w Wielkiej Brytanii i w Niemczech pojawiające się w przeszłości jak i współcześnie.
Z regularnie prowadzonych w Polsce badań wynika, że Polacy w zdecydowanej większości są pozytywnie nastawieni do członkostwa Polski w Unii Europejskiej. Z sondażu przeprowadzonego w listopadzie 2020 r. na zlecenie dziennika „Rzeczpospolita” wynika, że 81,1% Polaków zagłosowałoby w referendum za pozostaniem Polski w Unii Europejskiej. Za wyjściem z UE opowiada się 11% ankietowanych (7,9% badanych udzieliło odpowiedzi: nie wiem/trudno powiedzieć). Niemniej jednak głosy eurosceptyczne są stałym elementem polskiej debaty publicznej. Celem niniejszej analizy jest zbadanie źródeł eurosceptycyzmu w Polsce. Dlatego też przenalizowane zostanie środowisko opozycji demokratycznej w Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej w latach 80. XX wieku, a także wpływ poszczególnych grup opozycyjnych na polską politykę zagraniczną po 1989 r.

Kluczową rolę po przemianach demokratycznych w latach 90. odgrywali politycy, którzy swoją aktywność publiczną rozpoczęli w powstałym w 1980 r. Niezależnym Samorządnym Związku Zawodowym „Solidarność” (NSZZ „Solidarność”) oraz w Komitecie Obrony Robotników powołanym do życia po Czerwcu 1976 r. Należy przy tym podkreślić, że sytuacja geopolityczna sprawiła, iż działacze opozycji koncentrowali się na problemach wewnętrznych, polityka zagraniczna nie miała priorytetowego charakteru. Jednakże w celu zdiagnozowania źródeł polskiego eurosceptycyzmu wśród elit postsolidarnościowych przeanalizowane zostanie stanowisko NSZZ „Solidarność” w sprawach polityki wewnętrznej jak i zewnętrznej.
W tym miejscu należy zwrócić uwagę, że peerelowska opozycja była bardzo zróżnicowana pod względem ideowym, natomiast elementem wspólnym i spajającym środowisko było kontestowanie ustroju polityczno-gospodarczego i zależności od Związku Radzieckiego. Działacze opozycyjni dawali temu wyraz w publikacjach wydawanych w tzw. drugim obiegu bądź w mediach emigracyjnych. Niewątpliwie ówczesną opozycję ideowo kształtowała paryska „Kultura” – niezależna platforma debaty międzynarodowej emigracyjnych intelektualistów, opozycjonistów aktywnych w PRL i wszystkich tych, którym bliskie były wartości takie jak: wolność słowa, prawa człowieka, demokracja. To właśnie na łamach „Kultury” (nr 10/409, wyd. 1981 r.) po raz pierwszy pojawił się słynny esej Jana Józefa Lipskiego Dwie ojczyzny – dwa patriotyzmy. Uwagi o megalomanii narodowej i ksenofobii Polaków. Autor podkreślał w nim potrzebę pojednania Polaków z Niemcami i Ukraińcami. Do koncepcji Lipskiego odwoływali się później architekci polityki zagranicznej III RP, zwłaszcza w kontekście dążeń Polski do integracji ze strukturami euroatlantyckimi, które zjednoczone już Niemcy wspierały na arenie międzynarodowej. Niewątpliwie politycy zaangażowani w działania na rzecz członkostwa Polski w Unii Europejskiej, to orędownicy współdziałania z Niemcami, albowiem byli oni świadomi, że droga na Zachód wymaga poparcia niemieckiego rządu i budowania trwałych instrumentów współpracy dwustronnej. Z kolei politycy sprzeciwiający się zacieśnianiu relacji polsko-niemieckich, opowiadali się również przeciw integracji europejskiej.

Doskonałym przykładem jest postać szczecińskiego opozycjonisty Mariana Jurczyka. Był on sygnatariuszem porozumień sierpniowych, uczestniczył w I Krajowy Zjazd Delegatów NSZZ „Solidarność” w Gdańsku, był członkiem Komisji Krajowej, a później krytykiem Lecha Wałęsy. Dlatego też założył konkurencyjną organizację „Solidarność 80”. Kiedy jego opozycyjni koledzy w latach 90. XX wieku kształtowali ramy polskiej polityki zagranicznej i głośno artykułowali euroatlantyckie inspiracje, Jurczyk z dezaprobatą podchodził do dążeń integracyjnych Polski, był przeciwnikiem pogłębiania współpracy polsko-niemieckiej, a u schyłku swojej kariery politycznej związał się z Samoobroną Rzeczpospolitej Polskiej, eurosceptycznego ugrupowania zrzeszającego rolników. Samoobrona krytykowała traktat akcesyjny wynegocjowany przez rząd Leszka Millera, w tym brak zakazu sprzedaży ziemi uprawnej cudzoziemcom.

Rozpatrując proces pojednania z Niemcami nie można pominąć roli Kościoła katolickiego jako pioniera dialogu polsko-niemieckiego, a także animatora aktywności obywatelskiej Polaków. Przy czym Episkopat początkowo był sceptycznie nastawiony do członkostwa Polski w Unii Europejskiej, ponieważ obawiał się laicyzacji społeczeństwa i porzucenia chrześcijańskich wartości. Jego stosunek do integracji europejskiej ewaluował dopiero w drugiej połowie lat 90. XX wieku. Niemniej jednak wielu duchownych katolickich w dalszym ciągu pozostaje przeciwnych UE i skupia wokół siebie antyeuropejskich polityków, zarówno tych, którzy swoją aktywność rozpoczynali w PRL jak i młodszych generacji.

Symbolem podziału wewnątrz demokratycznej opozycji z czasów PRL jest Okrągły Stół, czyli platforma dialogu ówczesnych władzy, opozycji i Kościoła katolickiego. Podczas obrad uwypukliły się różnice dotyczące wizji polityki wewnętrznej i zagranicznej Polski. Natomiast negatywne konsekwencje przemian polityczno-gospodarczych przypieczętowały ten podział. Najczęściej kontestatorzy porozumień okrągłostołowych – to politycy, którzy nie brali udziału w obradach, bądź próbują zdezawuować swoją rolę w tamtych wydarzeniach – mają negatywny stosunek do członkostwa Polski w Unii Europejskiej. Natomiast politycy postrzegający obrady przy Okrągłym Stole jako sukces, mają pozytywny stosunek do integracji ze strukturami euroatlantyckimi, a także podkreślają potrzebę współpracy polsko-niemieckiej w ramach UE i nie tylko.

Ponieważ celem projektu jest zbadanie polskiego eurosceptycyzmu przeanalizowane będzie stanowisko polityków opozycji demokratycznej w PRL w latach 80. XX wieku na temat roli Polski w stosunkach międzynarodowych, a także ewolucja ich przekonań pod wpływem decyzji podjętych przy Okrągłym Stole i stosunek do kierunku polityki zagranicznej Rzeczpospolitej Polskiej. Porównane zostaną wypowiedzi polityków w mediach, dokumenty programowe ugrupowań, które reprezentowali, deklaracje polityczne i ich oddziaływanie na opinię publiczną. Wnikliwej analizie poddane zostaną źródła podziałów opozycji wśród opozycji, których domknięcie nastąpiło wskutek porozumień okrągłostołowych.

 

Entangled History of the Eastern Enlargement. Change or Continuity of Euroscepticism

Opracowanie: Olga Gontarska

[English description here]

Główne założenia projektu to historyzacja Eurosceptycyzmu z uwzględnieniem szerokiego zakresu postaw „eurosceptycznych” i identyfikacja idei instrumentalizowanych w debacie.

Celem jest określenie aktorów (indywidualnych, zbiorowych i instytucjonalnych) aktywnych w debacie oraz kontekstualizacja ich wypowiedzi (media, wsparcie finansowe, powiązania polityczne). Kluczową kwestią będzie identyfikacja idei historycznych, mitów i symboli.

Punktem wyjścia jest pytanie, w jaki sposób poszczególne etapy procesu integracji Polski z Unia Europejską wpływały na zmianę postaw oraz jakie znaczenie miały działania UE na rzecz promowania idei tożsamości europejskiej. Planowane jest zweryfikowanie hipotezy o kluczowej roli doświadczenia obcej dominacji, które wpłynęło na ugruntowanie postaw niechęci wobec wszelkich prób ingerencji w sprawy wewnętrzne.

Jedno z pytań badawczych odnosi się do problemu, w jaki sposób wyzwanie, jakim jest stworzenie wspólnej narracji na temat historia Europy, dało impuls do rozwoju ruchów eurosceptycznych. Dlatego też planowana jest analiza debaty na temat ekspozycji stałej Domu Historii Europejskiej (Bruksela).

 

Ländliche Gemeinden in Zentralpolen während der deutschen Besatzung und des Holocaust

Bearbeiter: Łukasz Krzyżanowski

Ziel des Projekts ist eine Studie zum Alltagsleben und der sozialen Beziehungen in den Dörfern und Kleinstädten Polens während der deutschen Besatzung und des Holocaust (1939–1945, Distrikt Radom des Generalgouvernements). Die wichtigste Quellenbasis des Projekts sind Archivmaterialien, die im Zuge der in Polen in der zweiten Hälfte der 1940er und in den 1950er Jahren durchgeführten Ermittlungen und Prozessen entstanden.

Aus einer Bottom-up-Perspektive untersucht das Projekt unter Auswertung der Aussagen von Zeugen und Angeklagten die Strategien, die von den lokalen Gemeinschaften entwickelt wurden, um in einem von ständiger Unsicherheit geprägten Leben, in dem Angst und das Gefühl der Bedrohung durch Terror und Gewalt – ausgeübt durch die Besatzer, aber oft auch durch Partisanen und Nachbarn – allgegenwärtig waren, mit der Realität, den Regeln der Besatzungsmacht und dem Hierarchiegefüge zurechtzukommen. Das Projekt ist die Fortsetzung einer zwischen 2018 und 2021 am Institut für Philosophie und Soziologie der Polnischen Akademie der Wissenschaften durchgeführten Forschungsarbeit.

Der Bearbeiter analysiert dazu unter anderem Kopien von Dokumenten, die hauptsächlich aus dem Archiv der Zweigstelle des Instituts für Nationales Gedenken (IPN) – Kommission für die Verfolgung von Verbrechen gegen das polnische Volk in Kielce stammen.

 

„No Sex Please, We are Catholic”. Reprodukcja i partnerstwo na styku między (de-)sekularyzacją a (de-)prywatyzacją religii w Irlandii i Polsce

Opracowanie: Michael Zok

[English description here]

Celem niniejszego projektu badawczego jest bliższe przyjrzenie się odmiennym rezultatom, otrzymywanym w najnowszych badaniach z zakresu socjologii religii – (de-)prywatyzacji i (de-)sekularyzacji. Posłuży do tego długofalowa historyczna analiza porównawcza dwóch społeczeństw wykazujących podobieństwa pod względem czynników kulturowych i historycznych (Irlandii i Polski), do których należy długa dominacja Kościoła katolickiego w debatach społecznych. W centrum uwagi znajduje się analiza specyficznych zależności od ścieżki oraz warunków, które wzmacniają lub osłabiają siłę oddziaływania norm „świeckich” bądź „kościelnych”. Naświetlone zostaną również czynniki, które umożliwiają(-iały) bądź utrudniają(-iały) „transformację wartości” w obu wybranych społeczeństwach. Dyskursy o reprodukcji i partnerstwie doskonale się do tego nadają, ponieważ konflikty społeczne właśnie w odniesieniu do reprodukcji i relacji między płciami nie stanowią bynajmniej „cichej rewolucji” (Inglehart), lecz są wyraźnie zauważalne. To, że taka „transformacja wartości” w społeczeństwie może dokonać się nader szybko, można stwierdzić na przykładzie irlandzkim: Między referendum, które nadało rangę konstytucyjną prawie całkowitemu zakazowi aborcji (1983), a tym, które ją pierwszy raz w dziejach Irlandii zalegalizowało (2018), minęło raptem 35 lat. Obu tym wydarzeniom towarzyszyły zacięte i pełne emocji debaty. 

Analiza skupi się – zgodnie z metodą historycznej analizy dyskursu – z jednej strony na okresach nasilenia dyskursu, na przykład w wypadku debat społecznych o reprodukcji i partnerstwie (w związku z ustawodawstwem dotyczącym małżeństwa, rodziny, rozwodów, przerywania ciąży, antykoncepcji). Przy tej okazji zostanie przeanalizowany jak najbardziej reprezentatywny wybór źródeł i zawartych w nich treści, co pozwoli opisać prawidłowości i reguły dyskursu, które decydują o tym, co i w jaki sposób może być powiedziane. Kolejnym istotnym zagadnieniem są granice i ich przepuszczalność. Historyczna analiza dyskursu ma służyć wykazaniu, w jakich warunkach i w jakich konstelacjach władzy określone wypowiedzi przenoszono z dyskursu imaginacyjnego do wirtualnego i vice versa, oraz jakie czynniki sprawiały, że władza nad dyskursem przechodziła z jednego podmiotu na drugi. Szczególne znaczenie mają również związane z tym strategie obronne, służące utrzymaniu tej władzy. Władza nad dyskursem jest nie tylko wyznacznikiem władzy bądź rangi społecznej danego podmiotu, lecz wiąże się z nią również wdrażanie konstruowanych dyskursywnie koncepcji do praktyki społecznej i prawnej.

Ze względu na swoje ukierunkowanie projekt kładzie ponadto nacisk na fazy przyspieszonej modernizacji (charakteryzujące się różnicowaniem funkcjonalnym, wzrostem poziomu dobrobytu/wykształcenia itd.) po 1945 roku. W odniesieniu do Irlandii chodzi tu zwłaszcza o lata rządów Seána Lemassa i Jacka Lyncha (1959–1973) oraz lata dziewięćdziesiąte, kiedy społeczeństwo irlandzkie przeżywało odczuwalny wzrost dobrobytu i wyłonił się Celtic Tiger. Na ten drugi okres przypada ponadto ujawnienie skandali (dotyczących wykorzystywania seksualnego) w Kościele katolickim w Irlandii. W odniesieniu do Polski da się wykazać różne okresy przyspieszonego rozwoju społecznego (szczytowa faza stalinizmu, lata sześćdziesiąte i siedemdziesiąte, pluralizacja i demokratyzacja w latach dziewięćdziesiątych oraz rozwój potencjału gospodarczego od chwili przystąpienia do UE). Aby udało się przeanalizować w długofalowej perspektywie efekty tych okresów, a zwłaszcza akcesji do EWG (1973) i do UE (2004), objęty badaniem przedział czasu kończy się w roku 2015, ponieważ wtedy doszło też do jednej z ostatnich intensyfikacji dyskursu w obu społeczeństwach.

 

 

Protestanccy chłopi we wczesnonowożytnej Polsce – konfesjonalizacja obszarów wiejskich w Prusach Królewskich

Opracowanie: Jaśmina Korczak-Siedlecka

I Rzeczpospolita to kraj wielu języków, kultur i wyznań, przy czym należy podkreślić, że także wsie były wieloetniczne, wielokulturowe i wielowyznaniowe. Prusy Królewskie, a zwłaszcza Pomorze Nadwiślańskie, zamieszkane były przez niemieckojęzycznych chłopów, którzy w XVI i XVII wieku przyjęli wyznanie luterańskie. Głównym tematem projektu jest proces konfesjonalizacji na tych terenach, rozumiany nie jako budowa systemu instytucjonalnego, ale jako fundamentalny proces społeczny, wykraczający poza obszar czysto religijny, kształtujący sposób myślenia i zachowania, normy kulturowe i życie codzienne wiernych.

Badania nad reformacją w Polsce koncentrowały się dotychczas na przemianach wyznaniowych w miastach, wśród szlachty oraz elity intelektualnej. Problem stosunku chłopów do reformacji był dotąd pomijany, a przecież idee Lutra i innych reformatorów religijnych docierały także na wieś. Szczególnie ciekawym przypadkiem są chłopi z Żuław Malborskich, którzy bez inspiracji z zewnątrz przyjęli luteranizm, sami odpowiadali za funkcjonowanie gmin wyznaniowych, powoływali pastorów, budowali zbory, zabiegali o przywileje religijne na dworze królewskim. Protestantyzm stał się podstawą ich tożsamości, systemu społecznego i norm kulturowych; bronili go, pomimo ciągłych prześladowań. Niniejszy projekt ma na celu zbadanie, dlaczego chłopi żuławscy zdecydowali się na zmianę wyznania, w jaki sposób protestantyzm wpływał na ich życie społeczne i kulturę, a także jakie są cechy charakterystyczne dla reformacji wiejskiej.

Inna sytuacja panowała we wsiach pod panowaniem wielkich miast pruskich: Gdańska, Elbląga i Torunia. Magistraty, wraz z przyjęciem reformacji, przejęły funkcje władz kościelnych, co umożliwiło im wprowadzenie protestantyzmu także do wiejskich kościołów. Ambicje władz miejskich wykraczały poza reformy teologiczne i instytucjonalne – dążyły one do „wychowania” chłopów na pobożnych luteran i przeformułowania moralności, obyczajowości, form komunikacji i relacji międzyludzkich na wsi w duchu odnowionej religijności protestanckiej („Verchristlichung” der Volkskultur). W historiografii utarł się obraz chłopów jako biernych ofiar polityki konfesyjnej panów feudalnych; niniejszy projekt dąży do zakwestionowania takiego podejścia, poddając analizie sytuacje współpracy z władzami i duchownymi bądź aktywnego oporu wobec konfesjonalizacji.

 

Perspektywa badawcza Ukraina 2022-2023r.

Alena Bagro
Potencjał obronny twierdz Podola w wojnie polsko-tureckiej 1672-1676

Projekt skupia się na wydarzeniach wojny polsko-tureckiej z lat 1672-1676. Ramy czasowe obejmują lata konfrontacji militarnej między Rzeczpospolitą a Imperium Osmańskim. Zakres geograficzny wyznaczony jest natomiast przez obszar działań wojennych i obejmuje Podole. W centrum zainteresowania znajdują się fortyfikacje, które powstały na tym terenie na przełomie XVI i XVII wieku jako sieć zamków, które składały się na system obronny na pograniczu Rzeczypospolitej. Projekt łączy w sobie elementy historii rozbudowy fortyfikacji i historię polityczną (dzieje konfrontacji militarnych).
Celem prowadzonych badań jest prześledzenie sposobu wykorzystania twierdz; analiza potencjału militarnego dawnych fortyfikacji w nowych realiach wojennych drugiej połowy XVII wieku i adaptacji przeprowadzanych przez różne podmioty. Badaczka próbuje ustalić, czy ich modernizacja wpisywała się w aktualne  trendy i odpowiadała nowym wyzwaniom. Stara się też wyjaśnić, dlaczego niektóre twierdze, które przez długi czas stanowiły skuteczną obronę granic, zostały szybko zdobyte. W ramach badań uwzględnia fortyfikacje, które były zdobywane szturmem, oblegane lub poddawały się bez stawiania oporu. 
Ważną częścią badań jest analiza rozwoju myśli inżynierskiej na przykładzie fortyfikacji Podola. Na potrzeby analizy zmiany trendów inżynierskich na tym terenie badaczka wykorzystuje koncepcję transferu kulturowego (Theories of Cultural Transfer), która zakłada uwzględnienie różnych aspektów tego procesu (popytu, środków transferu, pośredników, sposobu przekazywania wiedzy). Taka perspektywa badawcza w odniesieniu do trendów inżynierskich w zakresie budowy i modernizacji fortyfikacji bastejowych na Podolu nie była do tej pory stosowana. Niewiele miejsca w ukraińskiej historiografii poświęcano także polityce państwa w zakresie umacniania wschodnich rubieży Rzeczypospolitej i znaczeniu tych kwestii dla rezultatu prowadzonych działań wojennych. 


Olga Barvinok
Rodzina hrabiów Tyszkiewiczów z województw kijowskiego, podolskiego i wołyńskiego w kontekście historii Europy Środkowo-Wschodniej (XVIII-XX w.)
Głównym tematem badań są ponadregionalne i transgraniczne sieci kontaktów rodzin magnackich w XVIII, XIX i na początku XX wieku na przykładzie dziejów hrabiów Tyszkiewiczów, szlacheckiej rodziny litewsko-rusko-polskiej, której dobra znajdowały się na terenach prawobrzeżnej Ukrainy – w województwach kijowskim, podolskim i wołyńskim. Tyszkiewicze to bowiem jeden z nielicznych starych rodów rusko-litewskich, który nie tylko zdołał utrzymać pozycję społeczną, ale przekształcił się we wpływowy ród magnacki. Jego przedstawiciele zajmowali ważne stanowiska w administracji centralnej, lokalnej i w wojsku, a ponadto aktywnie angażowali się w filantropię. Historia rodu obrazuje geopolityczną, etniczno-społeczną i ekonomiczną specyfikę Ukrainy prawobrzeżnej w analizowanym okresie (z odmiennym prawodawstwem, systemem zarządzania, strukturą społeczną czy formami własności ziemskiej). 
Badaczka stara się zidentyfikować czynniki, które miały wpływ na światopogląd i kształtowanie się tożsamości przedstawicieli rodu Tyszkiewiczów w poszczególnych okresach. Przedmiotem zainteresowania będzie wpływ wydarzeń historycznych na status majątkowy Tyszkiewiczów i więzi rodzinne. Ważnym aspektem są relacje między przedstawicielami różnych pokoleń i powiązania członków rodzin mieszkających na terenie dzisiejszej Polski, Ukrainy, Litwy, Białorusi i innych krajów.
W badaniach nad historią rodów magnackich mało uwagi poświęca się roli kobiet. Dokładna analiza historii rodziny Tyszkiewiczów może pomóc pogłębić stan wiedzy także na temat tej kwestii. Cennych informacji może dostarczyć np.  spuścizna epistolarna zachowana w różnych zbiorach rodzinnych, która będzie przedmiotem analizy w ramach projektu.


Anastasiia Bozhenko
Antropologia dziedzictwa przemysłowego na przykładzie Charkowa (ChTZ) i Krakowa (Nowa Huta)
Projekt „Antropologia dziedzictwa przemysłowego na przykładzie Charkowa (ChTZ, dzielnica przy Charkowskiej Fabryce Traktorów) i Krakowa (Nowa Huta)” ma na celu zbadanie wcielenia w życie totalitarnej ideologii poprzez realizację koncepcji  projektowania „nowych rejonów mieszkaniowych”. Porównanie pozwoli przeanalizować, jak ideologia odciskała się na topografii wymienionych miast oraz przybliży zagadnienia związane z badaniem dziedzictwa przemysłowego w przestrzeni miejskiej. 
Dzięki interdyscyplinarnemu podejściu, które uwzględnia metodologię historii miejskiej, antropologii wizualnej oraz badań postkolonialnych możliwe będzie zbadanie struktury i dynamiki rozwoju miast przemysłowych, a także przeanalizowanie znaczenia tej przestrzeni symbolicznej we współczesnej tkance miejskiej Charkowa i Krakowa (np. sztuka współczesna inspirowana przestrzenią miast/dzielnic przemysłowych).
W krajach postradzieckich wciąż trwają dyskusje na temat dziedzictwa Związku Radzieckiego, które często jest określane jako kłopotliwe albo niechciane (w historiografii anglojęzycznej - „uncomfortable/dissonance heritage”). Dlatego też temat jest ważnym nie tylko z punktu widzenia badań naukowych, ale także w kontekście szerokiej dyskusji na temat „niechcianego dziedzictwa”.
Planowane jest przygotowanie prezentacji wyników badań również w formacie przewodnika po dzielnicy ChTZ i wystawy online. Przewodnik będzie prezentował trzy trasy (zabudowa z okresu międzywojennego; rejony, które powstały po II wojnie światowej oraz trasa budownictwa przemysłowego) i prezentował propagandowe materiały audiowizualne (np. kroniki filmowe).
Na wystawie natomiast zostanie porównany przestrzenny rozwój ChTZ i Nowej Huty; ich konceptualizacja jako utopii, a potem — niechcianego dziedzictwa.


Tetiana Kovalenko
Operacja polska NKWD w latach 1937–1938
Projekt badawczy poświęcony jest pomijanym do tej pory w historiografii zagadnieniom związanym z tzw. „operacją polską” przeprowadzoną przez NKWD w latach 1937–1938. Była ona częścią polityki Wielkiego terroru z lat 1937–1938 oraz kampanii eksterminacji ludności polskiej na terenie ZSRR w związku z wprowadzeniem represji opartych na zasadzie etnicznej. 
Dotychczasowe badania koncentrowały się przede wszystkim na ogólnym opisie oraz lokalnym przebiegu „operacji polskiej” NKWD. Celem projektu jest odpowiedź na pytanie, jak aresztowanie osoby i uznanie jej za “wroga ludu” wpłynęło na losy rodzin. Przedmiotem badania będzie także stanowisko II Rzeczpospolitej do informacji o „operacji polskiej”. Ponadto poruszona zostanie kwestia pamięci zbiorowej na temat tych wydarzeń we współczesnej Ukrainie.
Różnorodność pytań badawczych powoduje konieczność zastosowania narzędzi z różnych dziedzin: historii politycznej, społecznej oraz historii codzienności, a także z zakresu badań nad pamięcią zbiorową i analizy dyskursu. Badania będą oparte na dokumentach z archiwów ukraińskich, polskich, białoruskich i rosyjskich. Pomogą one przybliżyć społeczne konsekwencje terroru, co może mieć znaczenie w dyskusjach na temat polityki pamięci i sposobie odpowiedniego upamiętnienia niewinnych ofiar. 


Olena Sokalska
Geneza systemów penitencjarnych w krajach europejskich i kształtowanie się paneuropejskiego dyskursu penitencjarnego w XIX wieku
Projekt poświęcony jest historii systemów penitencjarnych i reform więziennictwa w kontekście globalnym. Celem jest analiza genezy idei kary poprawczej w państwach europejskich, od kształtowania się myśli penitencjarnej do powstania nauk penitencjarnych i prawnych podstaw reformy więziennictwa w drugiej połowie XIX wieku. Wiązało się to przede wszystkim z wdrażaniem amerykańskiego modelu na gruncie europejskim (w Wielkiej Brytanii, Francji, Szwajcarii, Prusach, Danii, Szwecji, Cesarstwie Rosyjskim, Monarchii Habsburskiej). 
Jednym z kluczowych aspektów badania będzie więc analiza procesu recepcji amerykańskich systemów więziennych (solitary confinement and congregate system) w krajach europejskich przez poszczególnych aktorów zaangażowanych w proces reform (teoretyków więziennictwa, ustawodawców i wykonawców). Uwzględnione zostaną działania państwa (ustawodawstwo), specyfika lokalna i  rola administracji więziennej.
Celem jest obalenie utrzymujących się w historiografii mitów o dominacji angielskich i amerykańskich modeli w tworzeniu i rozwoju systemu więziennictwa już od XIX wieku. Pomóc w tym mogą mało znane lub nieznane do tej pory materiały archiwalne zawierające informacje na temat kształtowania się systemu więziennictwa.


Larysa Zherebtsova
Rola Żydów w organizacji służby celnej Wielkiego Księstwa Litewskiego
Żydzi w miastach Wielkiego Księstwa Litewskiego (WKL) zajmowali się głównie działalnością handlową i prowadzeniem karczm, a także poborem ceł i myta. Większość celników stanowili właśnie Żydzi. Mieli oni bowiem zdolność finansową, by wnieść opłatę za wynajem komory celnej z góry. Wielki książę chętnie więc dzierżawił je Żydom, by zapewnić szybkie wpływy do litewskiego skarbu. 
Celem projektu jest ustalenie statusu prawnego Żydów i żydowskich celników na terenach WKL, a także porównanie ich działalności z pracą celników innego pochodzenia i wyznania. Istotną kwestią będzie ustalenie roli i znaczenia żydowskich celników w zakresie sporządzania dokumentacji z działalności komór celnych, poboru myta i funkcjonowania całego systemu celnego WKL od końca XV wieku do drugiej połowy XVI wieku, a dokładniej do Unii Lubelskiej (1569r.).
Temat żydowskiej działalności gospodarczej nie jest w historiografii nowy, podobnie jak i działalność żydowskich celników. Natomiast kompleksowe badanie pozwoli zweryfikować tezę o specjalizacji i dominacji Żydów w tej dziedzinie, ale także pokazać, jaki wpływ mieli celnicy żydowscy na organizację pobierania ceł na terytorium WKL.
Przedmiotem analizy będzie dokumentacja i sprawozdania z działalności komór celnych, przywileje dla Żydów na dzierżawę ceł oraz dokumenty o charakterze skarbowym z ksiąg Metryki Litewskiej. Ważny zasoby archiwalne znajdują się w zespole dokumentów papierowych i pergaminowych z Głównego Archiwum Akt Dawnych (AGAD) w Warszawie.

Europas Gegenbewegungen. Euroskeptische Verflechtungen seit den Anfängen der Europäischen Integration

Bearbeiterin: Beata Jurkowicz

Aus den regelmäßig geführten Forschungen ergibt sich, dass Polen in der großen Mehrheit positive Einstellung gegenüber der Europäischen Union haben. Aus der im November 2020 durchgeführten Umfrage für die Tageszeitung „Rzeczpospolita“ ergab sich, dass 81,8% Polen in einem Referendum für weitere Mitgliedschaft von Polen in der Europäischen Union hätten wählen wollen. Für den Austritt aus der EU erklärte sich 11% der Umgefragten (7,9% gab die Antwort: ich weiß nicht/ schwer zu sagen). Trotzdem sind euroskeptische Stimmen ein beständiger Element der polnischen politischen Debatte. Das Ziel der vorliegenden Analyse ist die Quellen des Europaskeptizismus zu erforschen. Aus diesem Grund wird das Umfeld der demokratischen Opposition in der Volksrepublik Polen in den 80-er Jahren des XX Jh. und der Einfluss verschiedener Oppositionsgruppen auf die polnische auswärtige Politik nach 1989 analysiert.

Die grundliegende Rolle spielten Politiker nach dem demokratischen Wandel in den 90-er Jaheren des XX Jh., die ihre politische Aktivität in der 1980 gegründeten Unabhängigen Selbstverwalteten Gewerkschaft „Solidarność“ (NSZZ Solidarność) und im nach Juni 1976 ins Leben berufenem Komitee zur Verteidigung der Arbeiter (KOR) angefangen hatten. Man sollte dabei betonen, dass die geopolitische Lage die Oppositionsaktivisten beeinflusste indem sie sich auf die inneren Problemen konzentriert hatten und die auswärtige Politik nicht ihre Priorität war. Dennoch um die Quellen des polnischen Europaskeptizismus unter den nach-„Solidarność“ Eliten zu diagnostizieren, wird die Stellung der NSZZ Solidarność in den Fragen der inneren wie auch auswärtigen Politik gründlich analysiert.An dieser Stelle sollte man beachten, dass die Opposition der Volksrepublik Polen in Bezug auf die Ideen sehr unterschiedlich war. Hingegen war die Kontestation des politischen und wirtschaftlichen Systems und der Abhängigkeit von der Sowjetunion das gemeinsame Element und zugleich das Verbindende. Die Oppositionsaktivisten gaben es in den Veröffentlichungen, die im zweiten Umlauf oder in den Emigrationsmedien herausgegeben wurden, zum Schein.

Zweifellos war die damalige Opposition von der Idee her durch die pariser Zeitschrift „Kultura“ geprägt – es war die unabhängige internationale Debatteplattform der Emigrationsintellektueller, in der Volksrepublik Polen tätigen Oppositionsaktivisten und aller deren die Werte wie Meinungsfreiheit, Menschenrechte und Demokratie von Bedeutung waren. Gerade in der Zeitschrift „Kultura“ (Nr 10/409, Ausg. 1981) erschien zum ersten Mal das berühmte Essay von Jan Józef Lipski „Zwei Vaterländer – Zwei Patriotismen“ („Dwie ojczyzny – dwa patriotyzmy. Uwagi o megalomanii narodowej i ksenofobii Polaków). Der Autor betonte in seinem Essay das Bedürfnis der Versöhnung zwischen Polen, Deutschen und Ukrainern. Auf das Konzept von Jan Józef Lipski beriefen sich später die Urheber der auswärtigen Politik der III Republik Polen vor allem bezüglich der Bestrebungen Polens mit den euroatlantischen Strukturen integriert zu werden, die die vereinigte Bundesrepublik Deutschland im internationalen Maßstab unterstützte. Zweifellos Politiker, die in Handlungen zugunsten der Mitgliedschaft Polens in der Europäischen Union engagiert waren, waren gleichzeitig Befürworter der Kooperation mit Deutschland denn ihnen war es bewusst, dass der Weg in den Westen die Unterstützung der deutschen Regierung bedarf und beständige Instrumente der zweiseitigen Kooperation geschaffen werden müssen. Im Gegenteil Politiker, die gegen die Festigung der deutsch-polnischen Beziehungen waren, sprachen sich auch gegen die Integration mit der Europäischen Union aus. Ein ausgezeichnetes Beispiel dafür ist die Gestalt des Stettiner Oppositionsaktivisten Marian Jurczyk. Er war der Unterzeichner der Auguster Abkommen, nahm in der I Landesversammlung der Delegierten von NSZZ „Solidarność“ in Danzig teil, war der Mitglied der Landeskommission und später der Kritiker von Lech Wałęsa. Deshalb gründete er eine konkurrierende Organisation „Solidarność 80“. Wenn seine Oppositionskollegen in den 90-er Jahren des XX Jh. die Rahmen der polnischen auswärtigen Politik schufen und laut ihre euroatlantischen Inspirationen artikulierten, behandelte Jurczyk mit der Missbilligung die Bestrebungen Polens mit in die euroatlantischen Strukturen integriert zu werden. Er war ein Gegner die deutsch-polnische Kooperation zu vertiefen und am Ende seiner politischen Kariere trat er der Selbstverteidigung der Republik Polen, einer europaskeptischen Gruppierung, die Landwirte vereinigte, bei. Die Selbstverteidigung kritisierte den von der Leszek Millers Regierung ausgehandelten Akzessionsvertrag, darunter kein Verbot das anbaufähiges Boden an die Ausländer zu verkaufen.

Während der Auseinandersetzung mit dem Prozess der Versöhnung mit Deutschland kann die Rolle der katholischen Kirche als den Pionier des deutsch-polnischen Dialogs nicht außer Acht gelassen werden. Wobei das Episkopat anfangsweise skeptisch gegenüber der Mitgliedschaft Polens in der Europäischen Union eingestellt war, weil es die Verweltlichung der Gesellschaft und die Ablehnung der christlichen Werte befürchtete. Seine Einstellung gegenüber der europäischen Integration entfaltete sich erst in der zweiten Hälfte der 90—er Jahre des XX Jh. Nichtsdestoweniger waren viele katholische Geistliche immer noch gegen der EU und sammelten um sich antieuropäische Politiker, sowohl die, die ihre politische Aktivität in der Volksrepublik Polen angefangen hatten als auch die jüngeren Generationen.

Das Symbol der Teilung innerhalb der demokratischen Opposition aus den Zeiten der Volksrepublik Polen ist der Runde Tisch, also die Dialogplattform damaliger Macht, Opposition und der katholischen Kirche. Während der Debatten hoben sich die Unterschiede bezüglich der Gestaltung von der inneren und auswärtigen Politik Polens hervor. Doch die negativen Konsequenzen des politischen und wirtschaftlichen Wandels besiegelten diese Teilung. Am öftesten die Gegner der Rundtischabkommen – waren Politiker, die nicht an den Debatten teilnahmen oder ihre Rolle in damaligen Geschehnissen zu verleugnen versuchten. Sie hatten eine negative Einstellung gegenüber der Mitgliedschaft Polens in der Europäischen Union. Jedoch die Politiker, die die Debatten am Runden Tisch als Erfolg betrachten, sind auch positiv gegenüber den euroatlantischen Strukturen eingestellt und betonen das Bedürfnis der deutsch-polnischen Kooperation im Rahmen der EU und nicht nur.

Da das Ziel des Projekts ist den polnischen Europaskeptizismus zu erforschen, wird außerdem sowohl die Stellungnahme der Politiker von der demokratischen Opposition in der Volksrepublik Polen in den 80-er Jahren des XX Jh. betreffs der Rolle Polens in den internationalen Beziehungen als auch die Entwicklung ihrer Ansichten unter dem Einfluss, der am Runden Tisch getroffenen Entscheidungen und ihre Stellungnahme zur Richtung der auswärtigen Politik der Republik Polen analysiert. Es werden die Aussagen der Politiker in den Medien, die Programmdokumente von den Gruppierungen, die sie vertreten haben, politische Deklarationen und Ihre Auswirkung auf die Öffentlichkeit verglichen. Einer tiefgründigen Analyse werden die Quellen der Teilung der Opposition unter der Opposition selbst unterzogen, derer Verankerung die Folge der Rundtischabkommen gewesen ist. 

Entangled History of the Eastern Enlargement. Change or Continuity of Euroscepticism

Bearbeiterin: Olga Gontarska

[English description here]

Das Teilprojekt umfasst Historisierung des Euroskeptizismus, Berücksichtigung der großen Bandbreite „euroskeptischer” Einstellungen und Ermittlung der in der Diskussion instrumentalisierten Ideen.

Im Mittelpunkt des Interesses steht, die in der Debatte aktiven Akteure (individuell, kollektiv und institutionell) zu markieren und ihre Aussagen (in Bezug auf Medien, finanzielle Unterstützung und politische Zugehörigkeiten) zu kontextualisieren. Zudem sollen Ideen wie beispielsweise der polnische Messianismus, Polonia Antemurale Christianitatis und der Verrat des Westens identifiziert werden.

Ausgangspunkt sind die Fragen, wie die verschiedenen Etappen des polnischen Integrationsprozesses in die EU den Einstellungswandel beeinflussten und inwieweit dieser Wandel durch die Weiterentwicklung des von der EU als Grundlage der europäischen Identität geförderten Wertesatzes bedingt war. Eine der Hypothesen ist, dass die Erfahrung der Fremdherrschaft eine Schlüsselrolle bei der Verbreitung der Idee des Widerstandes gegen jeglichen Versuch der Einmischung in innere Angelegenheiten spielt.

Eine der Forschungsfragen befasst sich mit dem Problem, inwiefern die Herausforderung einer gemeinsamen europäischen Geschichte einen neuen Impuls für die Entstehung  euroskeptischer Positionen darstellte. Im Rahmen der Forschung wird u.a. den Debatten um das Haus der Europäischen Geschichte (Brüssel) als Fallstudie Aufmerksamkeit gewidmet.

„No Sex Please, We are Catholic“. Reproduktion und Partnerschaft im Spannungsfeld zwischen (De-)Säkularisierung und (De-)Privatisierung von Religion in Irland und Polen


Bearbeiter: Michael Zok

[English description here]

Das Forschungsvorhaben hat das Ziel, die in aktuellen religionssoziologischen Studien zutage tretenden unterschiedlichen Ergebnisse („(De-)Privatisierung“, „(De-)Säkularisierung“) durch eine vergleichende historische Langzeitanalyse zweier sich aufgrund von kulturellen und historischen Faktoren ähnelnder Gesellschaften (Irland und Polen) – darunter die lange Dominanz der katholischen Kirche in gesellschaftlichen Debatten – zu hinterfragen. Dabei steht die Analyse spezifischer Pfadabhängigkeiten und Bedingungen, die die Wirkungsmacht von „säkularen“ bzw. „kirchlichen“ Normen steigern bzw. abschwächen, im Mittelpunkt. Ferner werden Faktoren beleuchtet, die einen „Wertewandel“ in den beiden gewählten Gesellschaften ermöglich(t)en bzw. behinder(te)n. Diskurse über Reproduktion und Partnerschaft eignen sich hierfür hervorragend, da gesellschaftliche Auseinandersetzungen gerade in Bezug auf Reproduktion und Geschlechterverhältnisse keineswegs eine „stille Revolution“ (Inglehart) darstellen, sondern deutlich wahrnehmbar sind. Dass sich solch ein „Wertewandel“ in einer Gesellschaft durchaus schnell vollziehen kann, lässt sich am irischen Beispiel feststellen: Hier lagen zwischen dem Referendum, das dem nahezu vollständigen Abtreibungsverbot Verfassungsrang erteilte (1983), und demjenigen, das sie erstmals in der Geschichte Irlands legalisierte (2018), gerade einmal 35 Jahre. Flankiert wurden diese beiden Ereignisse von heftigen und emotional geführten Debatten.

Bei der Analyse liegt gemäß der Methode der historischen Diskursanalyse ein Fokus einerseits auf Zeiten der diskursiven Verdichtungen, etwa bei gesellschaftlichen Debatten um Reproduktion und Partnerschaft (Gesetzgebung zu Ehe, Familie, Scheidung, Abtreibung, Verhütung). Dabei wird ein möglichst großes Sample an Quellen und den darin enthaltenen Aussagen analysiert werden, um Gesetzmäßigkeiten und (Sagbarkeits-)Regeln des Diskurses nachzuzeichnen. Des Weiteren liegt ein Schwerpunkt auf den Grenzen und deren Durchlässigkeit. Die historische Diskursanalyse soll dazu dienen, nachzuweisen, unter welchen Bedingungen und in welchen Machtkonstellationen bestimmte Aussagen aus dem imaginären in den virtuellen Diskurs und vice versa überführt wurden, und welche Faktoren dazu führten, dass die Diskurshoheit von einem Akteur auf einen anderen überging. Von besonderer Bedeutung sind ferner damit verbundene Abwehrstrategien, um die Hoheit aufrechtzuerhalten. Die Diskurshoheit stellt nicht nur einen Indikator für die Macht bzw. soziale Relevanz des jeweiligen Akteurs dar, sondern mit ihr hängt auch die Umsetzung der diskursiv konstruierten Vorstellungen in die soziale und rechtliche Praxis zusammen.

Das Projekt legt aufgrund seiner Ausrichtung zudem einen Fokus auf Phasen der beschleunigten Modernisierung (gekennzeichnet durch funktionale Differenzierung, Anstieg des Wohlstands-/Bildungsniveaus etc.) nach 1945. Hierzu zählen für Irland besonders die Jahre der Regierung von Seán Lemass und Jack Lynch (1959-1973) sowie die 1990er Jahre, als die irische Gesellschaft einen spürbaren Wohlstandsanstieg verzeichnete und sich der Celtic Tiger herausbildete. Zudem fällt in den zweiten Zeitraum die Offenlegung von (Missbrauchs-)Skandalen innerhalb der katholischen Kirche in Irland. Für Polen lassen sich verschiedene Phasen der beschleunigten gesellschaftlichen Entwicklung nachweisen (Hochstalinismus, 1960er und 1970er Jahre, die Pluralisierung und Demokratisierung in den 1990er Jahren sowie der Ausbau der wirtschaftlichen Potenz seit dem EU-Beitritt). Um die Effekte dieser Phasen, besonders aber auch der Beitritte zur EG (1973) bzw. zur EU (2004) in einer Langzeitperspektive zu untersuchen, wird der Untersuchungszeitraum mit dem Jahr 2015 enden, da in diesem Jahr auch eine der letzten diskursiven Verdichtungen in beiden Gesellschaften erfolgt.

Ländliche Gemeinden in Zentralpolen während der deutschen Besatzung und des Holocaust

Bearbeiter: Łukasz Krzyżanowski

Ziel des Projekts ist eine Studie zum Alltagsleben und der sozialen Beziehungen in den Dörfern und Kleinstädten Polens während der deutschen Besatzung und des Holocaust (1939–1945, Distrikt Radom des Generalgouvernements). Die wichtigste Quellenbasis des Projekts sind Archivmaterialien, die im Zuge der in Polen in der zweiten Hälfte der 1940er und in den 1950er Jahren durchgeführten Ermittlungen und Prozessen entstanden.

Aus einer Bottom-up-Perspektive untersucht das Projekt unter Auswertung der Aussagen von Zeugen und Angeklagten die Strategien, die von den lokalen Gemeinschaften entwickelt wurden, um in einem von ständiger Unsicherheit geprägten Leben, in dem Angst und das Gefühl der Bedrohung durch Terror und Gewalt – ausgeübt durch die Besatzer, aber oft auch durch Partisanen und Nachbarn – allgegenwärtig waren, mit der Realität, den Regeln der Besatzungsmacht und dem Hierarchiegefüge zurechtzukommen. Das Projekt ist die Fortsetzung einer zwischen 2018 und 2021 am Institut für Philosophie und Soziologie der Polnischen Akademie der Wissenschaften durchgeführten Forschungsarbeit.

Der Bearbeiter analysiert dazu unter anderem Kopien von Dokumenten, die hauptsächlich aus dem Archiv der Zweigstelle des Instituts für Nationales Gedenken (IPN) – Kommission für die Verfolgung von Verbrechen gegen das polnische Volk in Kielce stammen.

Protestantische Bauern im frühneuzeitlichen Polen - Konfessionalisierung des ländlichen Raums im königlichen Preußen

Bearbeiterin: Jaśmina Korczak-Siedlecka

Die Erste Republik Polen war ein Land mit vielen Sprachen, Kulturen und Konfessionen. Auch Dörfer waren multiethnisch, multikulturell und multikonfessionell. Das königliche Preußen, insbesondere Weichselpommern, wurde von deutschsprachigen Bauern bewohnt, die im 16. und 17. Jahrhundert den evangelisch-lutherischen Glauben annahmen. Hauptgegenstand des Projekts ist der Prozess der Konfessionalisierung in diesen Gebieten. Diese wird nicht als Aufbau eines institutionellen Systems verstanden, sondern als grundlegender sozialer Prozess, der über die rein religiöse Sphäre hinausgeht und die Denk- und Verhaltensweisen, die kulturellen Normen und das Alltagsleben der Gläubigen prägt.

Bisherige Forschungen zur Reformation in Polen konzentrieren sich vor allem auf die religiösen Veränderungen in den Städten, beim Adel und der intellektuellen Elite. Die Haltung der Bauern zur Reformation wurde bisher vernachlässigt, doch die Ideen Luthers und anderer religiöser Reformatoren erreichten auch ländliche Gegenden. Ein besonders interessanter Fall sind die Bauern des Ortes Żuławy Malborskie, die ohne jegliche Inspiration von außen das Luthertum annahmen. Sie allein waren für das Funktionieren von Religionsgemeinschaften verantwortlich, ernannten Pfarrer, bauten Kirchen und bemühten sich um religiöse Privilegien am königlichen Hof. Der Protestantismus wurde zur Grundlage ihrer Identität, ihres sozialen Systems und ihrer kulturellen Normen; sie verteidigten ihn trotz ständiger Verfolgung. Das Forschungsprojekt zielt darauf ab zu untersuchen, warum die Żuławy-Bauern beschlossen, ihre Religion zu wechseln, wie der Protestantismus ihr soziales Leben und ihre Kultur beeinflusste und was die Merkmale der ländlichen Reformation sind.

Anders gestaltete sich die Situation in den Dörfern, die unter der Herrschaft großer preußischer Städte standen: Danzig, Elbląg und Toruń. Mit der Einführung der Reformation übernahmen die Magistrate die Aufgaben der kirchlichen Obrigkeit, was es ihnen ermöglichte, den Protestantismus auch in den Landgemeinden einzuführen. Die Ambitionen der städtischen Obrigkeit gingen über die theologischen und institutionellen Reformen hinaus - sie strebten danach, die Bauern zu frommen Lutheranern zu „erziehen“ und Moral, Sitten, Kommunikationsformen und zwischenmenschliche Beziehungen auf dem Land im Sinne einer erneuerten protestantischen Religiosität („Verchristlichung“ der Volkskultur) neu zu formulieren. Die Geschichtsschreibung neigt dazu, die Bauernschaft als passive Opfer der Konfessionspolitik der Feudalherren darzustellen. Das Projekt versucht, diesen Ansatz in Frage zu stellen, indem es Situationen der Zusammenarbeit mit den Behörden und dem Klerus oder des aktiven Widerstands gegen die Konfessionalisierung analysiert.

Forschungsperspektive Ukraine 2022-2023

Dr. Olena Bagro, unabhängige Wissenschaftlerin, Kiew
Militärische Flexibilität im Grenzland. Transfer von Wissen, Technologien und Praktiken während des polnisch-osmanischen Krieges in der zweiten Hälfte des 17. Jahrhunderts

Militärische Flexibilität im Grenzland. Transfer von Wissen, Technologien und Praktiken während des polnisch-osmanischen Krieges in der zweiten Hälfte des 17. Jahrhunderts Frau Bagro widmet sich der Militärgeschichte am Beispiel polnisch-litauischer Festungsanlagen. Sie untersucht Burgen in Podolien, die um die Wende vom 16. zum 17. Jahrhundert als ein Netzwerk von Burgen entstanden, die ein einzigartiges Verteidigungssystem an der Grenze des polnisch-litauischen Commonwealth bildeten. Später wurde dieses auch von Kosaken genutzt. Es ist jedoch nicht bekannt, wie die früheren Befestigungen zur gleichen Zeit – im 17. Jahrhundert – verbessert wurden. Entsprach ihre Umgestaltung den neuen Herausforderungen der damaligen Zeit? Gab es nur punktuelle Reparaturarbeiten, um die alten Muster wiederherzustellen. Und waren sie in der zweiten Hälfte des 17. Jahrhunderts noch relevant? Ziel des Forschungsprojekts ist es, die Nutzung der Festungsanlagen in Podolien in dieser Zeit nachzuvollziehen. Einerseits wird das militärische Potenzial der alten Festungsanlagen in der neuen Kriegsrealität der zweiten Hälfte des 17. Jahrhunderts analysiert, andererseits verfolgt Frau Bagro die Adaption der Festungen für die Nutzung durch verschiedene Armeen, wie die polnisch-litauische, die osmanische und die Kosakenarmee. Das Hauptziel des Projekts besteht darin, zu erklären, warum Festungen, die lange Zeit ihre Wirksamkeit bei der Verteidigung von Grenzen bewiesen hatten, während des polnisch-osmanischen Krieges von 1672–1676 schnell erobert wurden.


Dr. Olha Barvinok, Pavlo Tychyna Uman Staatl. Pädagogische Universität
Die Familie Tyszkiewicz im Kontext der polnischukrainischen Geschichte des 18. und 19. Jahrhunderts

Die Tyszkiewicz sind eine der wenigen alten Familien des polnisch-litauischen Adels, denen es nicht nur über Jahrhunderte gelang, ihre gesellschaftliche Stellung zu halten Sie stiegen schließlich zu mächtigen auf. Der Eintritt der Familie Tyszkiewicz in die Gemeinschaft der Magnaten führte zur Bildung einer Klientel, denen bestimmte Aufgaben und Arbeiten zukamen und die für vermögensrechtliche und juristische Transaktionen verantwortlich waren. Darüber hinaus bekleideten Vertreter der Familie Tyszkiewicz relevante Positionen in der zentralen und lokalen Regierung sowie in der Armee und spielten eine wichtige Rolle bei der Entwicklung der polnischen, litauischen und ukrainischen Ländereien, wobei sie oft den Verlauf wichtiger historischer Ereignisse direkt beeinflussten. Neben ihren aktiven sozialen und politischen Aktivitäten waren Vertreter der adligen Familie auch im  Bildungs- und Kulturleben der Regionen, in denen sie lebten, prominent vertreten. Frau Barvinok befasst sich u.a. mit der Dokumentation der wichtigsten Etappen der politischen Karriere von Mitglieder der Familie und ihrer sozio-politischen Bedeutung. Ebenfalls interessieren sie die Zusammensetzung und die Herausbildung der wichtigsten Landkomplexe, die den Tyszkiewicz gehörten, sowie Mechanismen für das Entstehen von Latifundien der Magnaten im späten sechzehnten und frühen siebzehnten Jahrhundert.


Dr. Anastassia Bozhenko, Karazin Universitat Charkiw
Die Anthropologie des industriellen Erbes in den Monostädten der Ukraine

Der Übergang zum postindustriellen Zeitalter führt dazu, sich mit den Herausforderungen auf das industrielle Erbe zu befassen. Dafür ließe sich die Kategorie des „unbequemen Erbes“ (MacDonald) im Sinne des totalitären Regimes anwenden. Frau Bozhenko konzentriert sich in ihrem Projekt auf die immateriellen Aspekte des industriellen Erbes, d.h. auf Arbeitspraktiken, Alltagsleben, Wege, sowie die Erinnerung an die industrielle Vergangenheit. Dafür dienen die Stadtteile ChTZ (Charkiw) und Nowa Huta (Krakau) als Beispiele. Zuerst werden die jeweiligen industriellen Topographien untersucht. Von Relevanz sind ferner eventuelle Verbindungen zwischen sowjetischen und polnischen Architekten und Verbreitungsformen der Ideen der 'sozialistischen Stadt'. Sie fragt u.a. inwiefern die Topographie der sozialistischen Städte die Alltagspraktiken beeinflusste und ob sich die industriellen Alltagspraktiken in der Sowjetunion und den sozialistischen Staaten unterschieden? Ebenfalls analysiert sie die offizielle Propaganda zu der 'industriellen Lebensweise' anhand visueller Quellen. Frau Bozhenko recherchiert die Erinnerung an die industrielle Vergangenheit in Museumsausstellungen, der Populärkultur und der zeitgenössischen Kunst. Darüber hinaus erforscht sie, wie das immaterielle Industrieerbe heute verstanden wird. Herrschen hier Nostalgie oder Ablehnung vor oder gibt es auch Prozesse des Umdenkens?


Tetiana Kovalenko
Die "polnische Operation" des NKWD in den Jahren 1937 und 1938

Das Forschungsprojekt widmet sich bisher in der Geschichtsschreibung vernachlässigten Fragen im Zusammenhang mit der sogenannten "polnischen Operation" des NKWD in den Jahren 1937-1938, die Teil der Politik des Großen Terrors und der Vernichtungskampagne gegen die polnische Bevölkerung auf dem Gebiet der UdSSR im Zusammenhang mit der Einführung von Repressionen nach dem ethnischen Prinzip war.
Die bisherige Forschung konzentrierte sich vor allem auf die allgemeine Beschreibung und den lokalen Verlauf der "polnischen Operation" des NKWD. Ziel des Projekts ist es, die Frage zu beantworten, wie sich die Verhaftung einer Person und ihre Einstufung als "Volksfeind" auf das Schicksal von Familien auswirkte. Auch die Haltung der Zweiten Polnischen Republik gegenüber den Informationen über die "polnische Operation" wird Gegenstand der Studie sein. Darüber hinaus wird die Frage des kollektiven Gedächtnisses an diese Ereignisse in der heutigen Ukraine behandelt. Die Vielfalt der Forschungsfragen erfordert den Einsatz von Instrumenten aus verschiedenen Bereichen: der politischen Geschichte, der Sozialgeschichte und der Geschichte des Alltagslebens sowie der kollektiven Gedächtnisforschung und der Diskursanalyse. Die Forschung wird sich auf Dokumente aus ukrainischen, polnischen, belarussischen und russischen Archiven stützen. Sie werden dazu beitragen, die sozialen Folgen des Terrors zu beleuchten, was für Diskussionen über die Erinnerungspolitik und ein angemessenes Gedenken an die unschuldigen Opfer von Bedeutung sein kann.


Dr. Olena Sokalska, University of Economics and Law „KROK“, Kiew
Gefängnisreformen in Polen (spätes 18. bis 19. Jahrhundert): Die westliche Strafvollzugstradition und das ursprüngliche nationale Modell

Ziel des Projekts ist eine Analyse der Entstehung von Ideen für den Strafvollzug in den europäischen Ländern zu analysieren, von der Entstehung des Strafvollzugsgedankens bis zur Entstehung der Wissenschaft für den Strafvollzug in der zweiten Hälfte des 19. Jahrhunderts. Ebenfalls untersucht werden sollen die Praxis der Umsetzung des amerikanischen Modells des Strafvollzugs in unterschiedlichen nationalen Bezügen, so in Großbritannien, Frankreich, der Schweiz, Preußen, Dänemark, Schweden, dem Russischen Reich und der Habsburgermonarchie und ihren Provinzen im 19. Jh. Die Studie stützt sich auf Archivquellen, Gesetzestexte sowie Werke von Strafvollzugsexperten (Theoretikern und Praktikern) des 18. und 19.Jhs wie auch bereits vorliegende Geschichten des Strafvollzugs. Im laufenden Jahr lag das besondere Forschungsinteresse auf der Frage nach dem Einfluss von westlichem Gedankengut bezüglich des Strafvollzugs und der westlichen Praktiken des Strafvollzugs auf die Reform der Gefängnisse in Polen sowohl während der Zeit des Großherzogtums Warschau und des Königreichs Polen wie auch in den ukrainischen Ländern als Teil der Rzeczpospolita, des Russischen Reiches und der Habsburgermonarchie. Sie werden als Bestandteil der imperialen Politik betrachtet, aber auch im Kontext einer gesamteuropäischen Reformbewegung.


Dr. Larysa Zherebtsova, Universität Dnipro
Das Zollsystem des Großfürstentums Litauen: Quellen zum Studium

Ausgangspunkt der Forschung ist die Feststellung, dass die Litauischen Matrikel 17 verschiedene Arten von Aufzeichnungen enthalten, die Informationen über das Zollsystem des Großfürstentums Litauen liefern. Diese Vielfalt an Dokumenten deutet auf das Fehlen einer speziellen Dokumentation hin, die die Tätigkeit des Zolldienstes im Großfürstentum GDL regelte. Sie beweisen darüber hinaus, dass der Zolldienst selbst im Aufbau begriffen war, Hauptziel des Projekts ist die Erstellung einer Monographie auf der Grundlage der bereits früher vorgelegten Dissertation zum Thema "Die Entstehung des Zollwesens in den ukrainischen Gebieten des Großfürstentums Litauen: Quellen und Methoden". Der chronologische Rahmen der Untersuchung reicht vom Ende des 15. Jahrhunderts bis zur Lubliner Union von 1569. Weitere Recherchen in polnischen Archiven und Bibliotheken sollen das Wissen zu einzelnen Aspekten des Zollsystems erweitern. Es geht u.a. um die Befugnisse des Schatzmeisters gegenüber den Zollbeamten und dem Zolldienst, die Bedingungen für steuerfreien Warentransport und Konditionen für die Befreiung von Zöllen, die ethnische Zugehörigkeit der Kunden, die Änderung von Zollsätzen unter außenpolitischen Einflüssen sowie um weitere juristische Regelungen.

Rettung der Juden während des Zweiten Weltkrieges in kontemporären europäischen Museen

Bearbeiterin: Zofia Wóycicka

<link fileadmin benutzerdaten dhi-waw-pl pdf _blank download>[English description here]

In den letzten zwei Jahrzehnten wurde in verschiedenen Ländern Europas eine bemerkenswerte Anzahl von Museen errichtet, die Menschen gewidmet sind, die während des Zweiten Weltkriegs Juden geholfen haben. Sie sind Ausdruck des wachsenden internationalen Interesses an diesem Aspekt der Geschichte des Holocausts. Sowohl auf europäischer als auch auf nationaler Ebene erlebt das Thema der Judenrettung eine außergewöhnliche Konjunktur. So betonte man in der Stockholmer Erklärung die von der Task Force im Jahr 2000 angenommen wurde, wie wichtig es sei, die Erinnerung an jene selbstlosen Menschen zu bewahren, „die sich den Nazis widersetzten und manchmal gar ihr Leben ließen, um Opfer des Holocaust zu schützen oder zu retten“. Im Jahr 2007 unterzeichneten die Mitgliedsstaaten des Europarates eine Feierliche Hommage an die „Gerechten“ Europas. 2012 erklärte das Europäische Parlament den 6. März zum Europäischen Tag des Gedenkens an die Gerechten. Darüber hinaus wurden in den letzten zwei Jahrzehnten in mehreren Ländern Europas Gesetze und offizielle Feiertage eingeführt sowie staatliche Zeremonien zur Ehrung der nationalen Gerechten abgehalten.

Das Thema Judenrettung ist nicht nur von historischer Bedeutung, sondern hat auch im Bereich der politischen Bildung eine hohe Relevanz. Folgt man der These von Natan Sznaider und Daniel Levy, so ist die Entstehung der „kosmopolitischen Erinnerung“ in Bezug auf den Holocaust u.a. auf die Entwicklung des Menschenrechtsdiskurses und die damit einhergehende Universalisierung der Geschichte zurückzuführen. Vergangenheit wird danach zunehmend als ein Reservoir von Rollenmodellen (oder –Gegenmodellen) für die Gegenwart und Zukunft verstanden. In diesem Zusammenhang kann man auch die Konjunktur für das Thema „Gerechte“ betrachten, die sehr klare Vorbilder zu bieten scheinen. Die Erörterung der Dilemmas, mit denen die Helfer und die Hilfsempfänger konfrontiert waren, kann aber auch ein besseres Geschichtsverständnis schaffen und dazu dienen, gerade die schwierigen Fragen der Indifferenz, Mitbeteiligung und Bereicherung am Holocaust auf eine zugängliche Weise zu vermitteln. Darüber hinaus können die Rettungsgeschichten Dialog und Aussöhnung zwischen ehemals verfeindeten ethnischen oder religiösen Gruppen fördern.

Gleichzeitig lassen sich aber „die Gerechten“ auch leicht erinnerungspolitisch vereinnahmen. Mit der zunehmenden Fokussierung auf den Holocaust rückten in den 1990er Jahren auch Fragen der Kollaboration, Mitbeteiligung und Profitierung an und von dem Völkermord auch anderer Gesellschaften als der deutschen in den Vordergrund. In diesem Zusammenhang können Initiativen zur Ehrung der Gerechten auch als Versuche gedeutet werden die unbequemen Debatten zu neutralisieren.

Allerdings lässt sich die europa- oder gar weltweite Konjunktur für das Thema Gerechte nicht allein mit der aktuellen Erinnerungspolitik erklären. Eine entscheidende Rolle spielen dabei auch die Massenmedien. Ein zentrales Ereignis der Popkultur, das die Erinnerung an den Holocaust in Europa und den USA maßgeblich prägte, war der Kinostart von Steven Spielbergs Schindlers Liste (1993). Der Film wurde von vielen Millionen Menschen auf der ganzen Welt gesehen und lenkte die Aufmerksamkeit der Öffentlichkeit nicht nur auf den Völkermord an den Europäischen Juden, sondern auch auf Menschen, die den Verfolgten halfen.

In dem Projekt wird  eine vergleichende Analyse von elf Museen in acht Ländern Europas unternommen, die in den letzten zwei Jahrzehnten errichtet wurden (zwei von ihnen befinden sich noch im Bau) und Menschen gewidmet sind, die während des Zweiten Weltkrieges Juden geholfen haben:

1)    Dimiter Peshev Museum in Kyustendil/Bulgarien (2002, Neugestaltung 2013)
2)    Museum Blindenwerkstatt Otto Weidt in Berlin/Deutschland (2006)
3)    Gedenkstätte Stille Helden in Berlin/Deutschland (2008, Neugestaltung 2018)
4)    Staatliches Jüdisches Museum Gaon von Vilnius/Litauen (Dauerausstellung: Rescued Lithuanian Jewish Child Tells about Shoah, 2009)
5)    Žanis Lipke Memorial in Riga/Lettland (2012/13)
6)    Lieu de Mémoire au Chambon-sur-Ligon/Frankreich (2013)
7)    Tadeusz Pankiewicz Apotheke in Krakau/Polen (1983, letzter Umbau 2013)
8)    Żabiński Villa im Warschauer Zoo/Polen (2015)
9)    Ulma Museum der Polen die während des Zweiten Weltkrieges Juden gerettet haben in Markowa/Polen (2016).
10)    Villa Emma Nonantola Stiftung/Italien (Dauerausstellung Jewish Children of Villa Emma, 2001/2014, zurzeit im Umbau).
11)    Memorial of the Shoah and Oskar Schindler, Brněnec/Tschechische Republik (im Aufbau)

Hier werden  Museen als Medien nationaler Erinnerungskulturen betrachtet. Gleichzeitig wird versucht den Moment der Kristallisierung einer europäischen oder gar „kosmopolitischen“ Erinnerung an den Holocaust festzuhalten. Ausgehend von Sharon Macdonald’s These von der "Glokalisierung" der europäischen Erinnerung, also der „lokalen Überarbeitung globaler Muster“, steht das Ziel, die Auswirkungen medial tradierter Geschichtsbilder, sowie der Erinnerungspolitik der Europäischen Union und anderer europäischer und internationaler Akteure auf nationale und lokale Institutionen zu untersuchen. Auch der Einfluss globaler Trends in der Entwicklung historischer Museen und Ausstellungen, insbesondere von Holocaustmuseen und –Gedenkstätten soll in Betracht gezogen werden. Gleichzeitig wird  versucht die Eigenheiten der Gerechten-Narrative in den jeweiligen Museen zu erfassen. Im Fokus der Analyse steht dabei nicht nur die textuelle Ebene der Expositionen, sondern auch ihre Form oder – besser gesagt – die Frage, wie diese das Narrativ beeinflusst.

Panoptikum. Die Geschichte des Strafvollzugs im geteilten Polen-Litauen

Bearbeiter: Felix Ackermann

[English description here]

Im Fokus dieses Forschungsvorhabens steht der Transfer von Praktiken kultureller, religiöser und politischer Differenzierung im Gefängnis. Das Projekt untersucht diese anhand der Anwendung neuer Strafgesetze in preußischen, russländischen und Habsburger Gefängnissen auf dem Gebiet des geteilten Polen-Litauen. Dabei werden zwei Entwicklungslinien der untergegangenen Rzeczpospolita zusammengeführt. Einerseits bestraften die drei Teilungsmächte Vertreter bestimmter sozialer Gruppen für ihre kulturellen, religiösen und politischen Aktivitäten zur Wiederherstellung der staatlichen Souveränität. Andererseits setzte sich im Laufe des 19. Jahrhunderts in ganz Europa die Vorstellung von einem neuen, humaneren und effizienteren Strafvollzug durch. Der Widerspruch beider Linien wird aufgezeigt, indem das Projekt anhand der (in Städten gelegenen) Strafanstalten Ideen-, Rechts- und Alltagsgeschichte zusammenführt. Diese werden in eine globale Geschichte des Bestrafens eingefügt.

Mittels des „wandernden Konzepts“ (Stanziani 2009) des Panoptikums soll das Projekt aufzeigen, wie die Rezeption von Ideen, Wissen und Praktiken nicht allein von West nach Ost verlief. Es untersucht, wie die Grundidee des durch Michel Foucault bekannt gewordenen Prinzips der zirkular angelegten Überwachung von Gefangenen im Osten der geteilten Rzeczpospolita entdeckt wurde. Von dort gelangte die Idee der zirkular angeordneten Disziplinierung durch Jeremy Bentham in den Westen des Kontinents und nach Amerika, bevor sie in Form der Architektur moderner Gefängnisse wieder nach Westeuropa diffundierte und kurze Zeit später nach Mittel- und Osteuropa „zurückkehrte“. Mit dem Nachzeichnen dieses ideen- und architekturgeschichtlichen Transfers fügt das Forschungsprojekt Polen und Litauen in den Kontext einer globalen Wissensgeschichte ein. Als Ergebnis des beschriebenen Prozesses entstanden von den 1880er Jahren an im preußischen und im russischen Teilungsgebiet Polen-Litauens moderne Gefängniskomplexe wie die Festungsanlage in der großpolnischen Stadt Wronke oder das 1904 fertiggestellte Łukiszki-Gefängnis im litauischen Wilna.

Mit Hilfe eines kulturwissenschaftlichen Zugangs werden diese Gefängnisse nicht nur als gebaute Ideen analysiert. Ins Zentrum der Betrachtung rückt die alltägliche Handhabung des Strafvollzugs durch die Teilungsmächte sowie ihre Wahrnehmung durch die Insassen sowie die Bevölkerung außerhalb der Gefängnismauern. Dabei wird auf vielfältige Widersprüche zwischen den Idealen der Reformbewegung und den Haftbedingungen sowie Folgen der Haft für die Häftlinge eingegangen. Zentrale Kategorien zur Analyse dieser sozialen Räume sind Arbeit und Religion.

Die Geschichte des Strafvollzugs im geteilten Polen-Litauen soll konsequent als histoire croisée auf mehreren Ebenen geschrieben werden: Erstens als Geschichte des ideengeschichtlichen Transfers von Vorstellungen über die Funktion von Strafen in drei unterschiedlichen Imperien, zweitens als Geschichte der administrativ-politischen Kooperation der Teilungsmächte bei der Verfolgung ihrer Gegner und drittens als verwobene Geschichte ganz unterschiedlicher Nationsbildungen ohne eigene staatliche Strukturen. Eine besondere Herausforderung des Projekts besteht darin, auf den etablierten Forschungen zur Transfergeschichte des polnischen Adels in den drei Teilungsgebieten aufzubauen und die Gefängnisse als heterotopische Orte zu lesen, in denen nicht nur Angehörige der Adelsnation inhaftiert wurden, sondern auch andere Schichten der polnischen und litauischen Gesellschaft sowie Angehörige moderner Nationen, die erst im Laufe des 19. Jahrhunderts in Abgrenzung zu Polen entstanden.

Mit Methoden der Historischen Stadtanthropologie werden über Wronke und Wilna hinaus weitere Gefängnisse in Minsk und Lemberg als Mikrokosmen dieser Entwicklung untersucht. Dazu wird eine Vielzahl von Primärquellen herangezogen, die über die administrative Korrespondenz zu Fragen des Strafvollzugs hinaus Briefe, Tagebücher, Zeitungsartikel, Biographien sowie zeitgenössische Abhandlungen umfassen.


Im Spannungsfeld von Ideologie, Religion, Sprache und regionaler Identität. Die NSDAP im Ermland 1928-1945

Bearbeiter: Ralf Meindl

Ostpreußen wurde im 19. und der ersten Hälfte des 20. Jahrhunderts von einem sehr differenzierten Regionalismus geprägt. In Teilen der Provinz wurde überwiegend Polnisch oder Litauisch gesprochen, das Ermland bildete eine katholische Insel im ansonsten fast ausschließlich evangelischen Land. Jede der Teilregionen hatte auf dieser Basis eine eigene Kultur entwickelt, die sich oft erheblich von derjenigen der Nachbarregionen unterschied. Besonders deutlich wird dies beim Ermland. Dieses in sich sehr heterogene Gebiet definierte sich durch die historischen Grenzen des Fürstbistums Ermland, das sich 1525 der Reformation verweigerte und so zur katholischen Enklave im protestantischen Herzogtum Preußen wurde. Seine Bevölkerung war seit dem Mittelalter in mehreren Wellen aus deutschsprachigen Gebieten und aus Polen eingewandert, weshalb der südliche Teil des Ermlandes zweisprachig war.

Vor diesem Hintergrund bildete das Ermland selbst im heterogenen Ostpreußen ein Phänomen sui generis. Seine katholische Grundierung prägte auch das politische Verhalten der Ermländer – spielte die katholische Zentrumspartei in den anderen Regionen Ostpreußens keine Rolle, so wurde sie im Ermland mit großer Mehrheit gewählt. Für die NSDAP galt das Gegenteil. Während der protestantisch-ländliche Teil Ostpreußens geradezu prototypisch dem sozio-politischen Profil einer Erfolgsregion der Partei Hitlers entsprach, bildete das Ermland ebenso prototypisch das Wählermilieu ab, in das die NSDAP kaum eindringen konnte. Sowohl die Wahlergebnisse als auch einige Widerstandshandlungen nach 1933 bestätigen dies.

Die NSDAP betrieb großen Aufwand, um das Ermland in eine ebensolche Hochburg des Nationalsozialismus umzuformen wie es das übrige Ostpreußen war. Davon ausgehend untersucht das Projekt die Interaktion zwischen NSDAP-Funktionären, Klerus, katholischen Vereinsaktivisten und Bevölkerung des Ermlandes als Fallbeispiel für den Versuch eines Regimes mit totalitärem ideologischem Verfügungsanspruch und seines diesbezüglich wichtigsten Organs, eine sich verweigernde Region gefügig zu machen bzw. für sich zu gewinnen. Dabei soll die These untersucht werden, dass es den nationalsozialistischen Organen zwar bei Teilen der Bevölkerung gelang, diese für sich zu gewinnen, insgesamt aber gerade der Versuch, die regionale Kultur und Identität durch eine neue, überregionale Loyalität in allen Lebensbereichen zu Führer und Ideologie zu ersetzen, zu einer Stärkung der regionalen Bindungen und Identifikationen führte.

Zur Einordnung sollen auch zwei Ausblicke herangezogen werden, die über das Jahr 1945 hinausgehen. Zum einen wird untersucht, inwieweit die Separation der ermländischen Vertriebenen von der Landsmannschaft Ostpreußen und dem BdV auch auf die verstärkte Regionalisierung der Zwischenkriegszeit zurückzuführen ist. Als Arbeitshypothese gilt hier, dass das Ermland als eine Art positiver Gegenpol konstruiert wurde zu dem in der Bundesrepublik weit verbreiteten Bild, Ostpreußen sei eine so stark nazifizierte Provinz gewesen, dass der „Verlust“ der Provinz sowie Flucht und Vertreibung als gerechte Strafe für diese Orientierung anzusehen seien. Zum anderen soll gezeigt werden, dass es der katholische Charakter des Ermlandes sowie seine polnischsprechenden Bevölkerungsteile den polnischen Neusiedlern nach 1945 erleichterten, der offiziellen Geschichtsinterpretation der Volksrepublik Polen zu folgen, welche postulierte, das Ermland sei historisch polnische Erde und durch die Grenzverschiebungen am Ende des Zweiten Weltkriegs zum Mutterland zurückgekehrt.

Die Studie wird die Identitätskonstrukte und Positionen der Akteure erarbeiten, die Interdependenzen und Dynamiken zwischen ihnen darstellen und schließlich deren Folgen für die Regionalisierungsprozesse des Ermlandes sowie deren zeitgenössische wie spätere Wahrnehmung analysieren. Das Projekt schließt damit eine Lücke in der identitätsgeschichtlichen Forschung, die es bisher verhindert hat, die regionale Entwicklung Ostpreußens in ihrer gesamten Ausdifferenzierung zu betrachten und legitimatorische Diskurse der Nachkriegszeit einzuordnen.

Wspólny projekt „Wiedza bez granic"

W ramach wspólnego projektu „Wiedza bez granic" NIH w Warszawie, NIH w Moskwie i Instytut Orientu w Bejrucie realizują projekt badawczy pod tytułem „Relations in the Ideoscape: Middle Eastern Students in the Eastern Bloc (1950's to 1991)”. Jego celem jest zbadanie – z perspektywy dziejów kultury i historii społecznej – stosunków naukowych między społeczeństwami byłego bloku wschodniego i Bliskiego Wschodu podczas zimnej wojny, kiedy tysiące studentów napływały do uniwersytetów i innych uczelni w krajach „realnego socjalizmu”. Ważną rolę w tym procesie odgrywali studenci z krajów arabskich oraz Iranu i Turcji, którzy dostawali stypendia, by kształcić się na uniwersytetach w dawnym bloku wschodnim – głównie w zakresie inżynierii, medycyny i nauk przyrodniczych, ale także sztuki, humanistyki i nauk społecznych. Chociaż programy stypendialne uznawano w tym okresie za formę eksportu tak zwanej „komunistyczno-socjalistycznej nowoczesności”, to przepływ idei nie był bynajmniej jednokierunkowy, gdyż – jak można wykazać – wymiana intelektualna wpływała także na rozwój wiedzy i nauki w krajach bloku wschodniego. Dlatego głównym celem tego interdyscyplinarnego projektu jest zrozumienie powstałych w ten sposób stosunków naukowych z perspektywy studentów z Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej, odtworzenie trajektorii ich życia zawodowego oraz określenie wpływu, jaki zdobyte wiadomości i doświadczenia miały na ich przyszły los oraz na rozwój reprezentowanych przez nich dyscyplin. Projekt ma w swojej metodologii charakter interdyscyplinarny i opiera się zarówno na badaniach archiwalnych, jak i wywiadach biograficznych z dawnymi uczestnikami owych programów wymiany naukowej.

Projekt jest finansowany przez Ministerstwo Edukacji i Badań Naukowych Niemiec.

Geographies of Political Affinity and the Urban Space: Knowledge Relations between Polish People’s Republic and Iraq in Architecture and Planning

Opracowanie: Dorota Woroniecka-Krzyżanowska

[English description here]

Przewrót z 1958 roku wyniósł do władzy reżim Abd al-Karima Qasima i zmienił kurs polityki zagranicznej Iraku w stronę silniejszych więzi z krajami bloku wschodniego. W nowym układzie geopolitycznym prężnie rozwijała się współpraca między Irakiem a Polską Rzeczpospolitą Ludową. Jednym z najważniejszych pól współpracy był transfer edukacji i technologii, także w zakresie architektury i planowania. Już rok po rewolucji zaczęli przyjeżdżać do Polski pierwsi iraccy studenci. W kolejnych latach ich liczba stopniowo rosła, osiągając punkt kulminacyjny na początku lat osiemdziesiątych. Ogółem stanowili oni jedną z największych grup narodowych wśród studentów zagranicznych w PRL. Jednocześnie grupa polskich wykładowców pracowała na wydziałach architektury na uniwersytetach w Bagdadzie i Mosulu. W wymianie intelektualnej uczestniczyli również liczni architekci i planiści, pracujący dla irackich instytucji publicznych i firm prywatnych. W łonie dawnego bloku wschodniego polscy specjaliści wyrobili sobie w ten sposób renomę w zakresie planowania przestrzennego i konserwacji zabytków, a Irak stał się jednym z najważniejszych krajów, w których mogli pracować polscy inżynierowie, architekci i planiści. Te trzy grupy połączyło również doświadczenie interakcji z innymi systemami wiedzy, rzeczywistościami i stylami życia.

Celem niniejszego projektu cząstkowego jest zbadanie stosunków naukowych w dziedzinie architektury i planowania przestrzennego między Irakiem a Polską Rzecząpospolitą Ludową od schyłku lat pięćdziesiątych po rok 1989 poprzez analizę doświadczeń zawodowych i biografii: 1. irackich absolwentów architektury i/lub planowania przestrzennego na polskich uniwersytetach; oraz 2. polskich wykładowców i specjalistów współpracujących z uczelniami irackimi. Projekt łączy antropologię społeczną z historią, a pod względem metodologicznym opiera się na analizie materiałów archiwalnych dostępnych w Polsce i Iraku, a także na pogłębionych wywiadach z uczestnikami i świadkami tej wymiany. Szczególnie skupia się zaś na pojedynczych osobach, zespołach i instytucjach oraz ich sposobie widzenia różnic i podobieństw między różnymi systemami wiedzy oraz na znaczeniu tej naukowej interakcji dla ich osobistej i zawodowej przyszłości.

 

Sojusze wyobrażone i świat sztuki – wymiana wiedzy między Polską Rzeczpospolitą Ludową a krajami arabskimi w dziedzinie sztuk plastycznych

Opracowanie: Mustafa Switat 

Polska Republika Ludowa, a także inne kraje bloku wschodniego odpowiedziały na apel ONZ o pomoc edukacyjną dla krajów rozwijających się, tak zwanych krajów Trzeciego Świata, w tym krajów Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej. W rezultacie kształcenie arabskich studentów na polskich uczelniach było jedną z najważniejszych dziedzin współpracy naukowej i technicznej między socjalistyczną Polską a krajami arabskimi, w których funkcjonował socjalistyczny system rządów lub sympatyzowali z nim ich rządzący. Pierwsi studenci z tych krajów zaczęli przyjeżdżać do Polski od późnych lat pięćdziesiątych. Głównie wybierali studia medyczne, techniczne i humanistyczne. Studentów kierunków artystycznych było stosunkowo niewielu, chociaż reprezentowali oni sektor, w którym w państwach arabskich szczególnie widoczny był niedobór wykwalifikowanej kadry. Rozwój sztuki został wpisany w proces modernizacji krajów arabskich, stopniowo w tym okresie uzyskujących niepodległość. Sztuka, jako ważny element lokalnej kultury, odegrała ważną rolę w budowaniu tożsamości narodowej. Postępy w tej dziedzinie wspierane były przez instytucje państwowe, co znalazło odzwierciedlenie m.in. w zagranicznych stypendiach w ramach międzyrządowych umów dwustronnych. W rezultacie dzięki stypendiom swojego rządu (w przypadku np. Syryjczyków) lub polskiego rządu (w przypadku np. Marokańczyków) obywatele tych krajów ukończyli studia w Polsce, a po powrocie do kraju podjęli pracę dydaktyczną w akademiach sztuk pięknych lub innych instytucjach kultury, tworząc kadrę kształcącą kolejne pokolenia malarzy, grafików i rzeźbiarzy.

Celem tego projektu cząstkowego jest zbadanie transferu wiedzy z zakresu sztuk plastycznych – malarstwa, rzeźby i grafiki – między Polską Rzeczpospolitą Ludową a krajami arabskimi w okresie od końca lat pięćdziesiątych XX wieku do początku polskiej transformacji (1989). Badanie przepływów intelektualnych będzie możliwe dzięki połączeniu metodologii historii mówionej z interpretacją socjologiczną  i antropologiczną. Głównymi aktorami wymiany wiedzy byli arabscy studenci historii sztuki oraz kierunków artystycznych na polskich uniwersytetach, wydziałach artystycznych akademii sztuk pięknych (lub innych wydziałach, jeśli prowadzili również działalność artystyczną), a także ich profesorowie. Analiza biografii opracowanych na podstawie materiałów archiwalnych, ego-dokumentów i wywiadów pogłębionych z byłymi studentami oraz z przedstawicielami świata sztuki ma odpowiedzieć na pytanie o ich aktywny udział i wpływ na rozwój życia artystycznego w ich krajach oraz świecie arabskim. Dlatego projekt ten koncentruje się na wizualizacji sojuszy w dziedzinie sztuk plastycznych w kontekście indywidualnym, państwowym i ponadregionalnym.

 

Oryginalny blok wschodni? Sposób prezentacji państwowego socjalizmu w turystyce miejskiej Europy Środkowo-Wschodniej

Opracowanie: Sabine Stach

Wystarczy pobieżny przegląd miejskich ofert turystycznych w Europie Środkowo-Wschodniej, aby dostrzec znaczną liczbę propozycji, dzięki którym turysta bądź turystka stanąć mogą oko w oko z dziedzictwem państwowego socjalizmu. Oprócz prywatnych i państwowych muzeów, miejsc pamięci i parków tematycznych, których tematem przewodnim jest „komunizm”, istnieją również komercyjni organizatorzy turystyki, oferujący – zazwyczaj w języku angielskim – specjalistyczne wycieczki po miastach, poświęcone komunizmowi jako takiemu i jego materialnym pozostałościom. Obok zorientowanych na przygodę tzw. „communist tours“ w zabytkowych pojazdach, coraz większą popularnością cieszą się tzw. „free walking tours“, które często umożliwiają spotkanie z historią najnowszą.

Właśnie te wycieczki po mieście, piesze bądź objazdowe, stanowią temat przewodni projektu badawczego. Skupia się on na guided tour jako podstawowym elemencie turystyki, który obiecuje zarówno przekazanie wiedzy historycznej, jak i rozrywkę i zabawę. Zgodnie z założeniem tylko w ten sposób osoba zainteresowana otrzyma dostęp do miejsc i informacji, które w innym przypadku pozostałyby przed nią ukryte. Zadaniem przewodnika jako pośrednika między kulturami jest wybranie dla gości lokalnego dziedzictwa kulturowego i jego objaśnienie. Zgodnie z hipotezą badawczą polski i czechosłowacki socjalizm państwowy muszą zostać przedstawione w sposób dopasowany do wiedzy i oczekiwań płacących gości z całego świata. Autentyczność – stanowiąca centralny punkt odniesienia dla turystyki – wydaje się przy tym odgrywać określone role na różnych poziomach: obietnica autentyczności „communist heritage tours“ odnosi się do materialnych pozostałości czasów przed 1989 r. tak samo jak do przeżyć turystycznych tu i teraz.

Mimo iż w minionych dwudziestu latach w ramach niemieckich, ale również w ramach polskich badań na temat pamięci i kultury historii przygotowywane były liczne studia na temat najróżniejszych popularnych sposobów przekazywania historii, nie obejmowały one prawie w ogóle komodyfikacji historii w turystyce. Na znaczenie międzynarodowego przemysłu turystycznego wskazuje się co najwyżej na marginesie (np. w badaniach na temat muzealizacji historii). Na razie brakuje konceptualizacji guided tour jako punkt wyjścia do powstawania konkretnych obrazów i mającej wpływ na interpretację historii. I właśnie w tym miejscu rozpoczyna się omawiany projekt badawczy: W oparciu o sposoby prezentacji socjalizmu państwowego w komercyjnej turystyce miejskiej, poszukuje się odpowiedzi na pytanie o mechanizmy działania opowiadania historii podczas oprowadzania. Co się dzieje, kiedy historia staje się przedmiotem usługi w przestrzeni publicznej? Jaki wpływ na opowiadanie mają z jednej strony topografia miasta i wybrana trasa, a z drugiej potrzeba przeżyć i wcześniejsza (wizualna) wiedza turystów? Jakie tematy są poruszane, a jakie pomijane? W jaki sposób można opisać skuteczne w tym zakresie „fikcje autentyczności” (Pirker et al. 2010)? I jak można ująć w sposób teoretyczno-koncepcyjny i niezależny od „punktu widzenia turysty” (Urry 1990) pętlę feedbacku, na którą składają się oczekiwania turysty, komodyfikacja i historia.

Aby odpowiedzieć na te pytania, nawiązuje się do klasycznego podejścia socjologii turystyki oraz do teoretycznych przemyśleń na temat pojęcia heritage. Wychodząc od tezy, że przestrzeń miejska jako taka ma wpływ na sposób przedstawiania i zapamiętywania historii, planowane są studia przypadku w trzech miastach, które różnią się znacznie pod względem architektury z czasów socjalizmu: Warszawa, Praga i Bratysława. Najpierw należy ująć poszczególne oferty i je stypologizować, a następnie opisać ich narratywne i performatywne cechy szczególne. Pod względem empirycznym badanie opiera się na obserwacjach poczynionych przy jego przeprowadzaniu, a także na wywiadach z przewodnikami miejskimi i organizatorami wycieczek w wymienionych miastach.

Adlige Identitäten und Repräsentationskulturen im Königlichen Preußen des 17. und 18. Jahrhunderts

Bearbeiterin: Sabine Jagodzinski (bis 2021)

Für den Adelsstand der Frühen Neuzeit war die repräsentative Darstellung seiner Identität im Sinne der Verortung von Person und Geschlecht sowie ihrer Bedeutung und Loyalität existentiell, in der Region des Königlichen Preußen jedoch nicht ganz einfach. Dieser wird während der Inkorporation unter die polnische Krone (1454–1772) von der historischen Forschung eine gewisse Autonomie und ein daraus resultierendes Landesbewusstsein bescheinigt. Das Königliche Preußen war wirtschaftlich heterogen, mehrsprachig, mehrkonfessionell, ständisch und städtisch sowie von einer wechselvollen Konfliktgeschichte geprägt. Man kann also auch regionsintern von sich überlappenden regionalen Bezugskategorien sprechen. Einerseits waren die Adligen eine Elite, die – in Konkurrenz oder Zusammenwirken mit städtischen Eliten in Danzig (Gdańsk), Elbing (Elbląg) und Thorn (Toruń) – auf ihre materielle wie rechtliche Absicherung bedacht war. Prestigeerhöhung und genealogische wie repräsentative „Öffentlichkeitsarbeit“ waren dazu von grundsätzlicher Bedeutung. Andererseits gab es innerhalb ihrer Gruppe wirtschaftliche, konfessionelle sowie politisch bedingte Unterschiede.

Umso wichtiger sind in dieser Hinsicht die Fragen des Forschungsbereichs nach Ausdifferenzierungen, Integration und Abgrenzung für das Selbstverständnis und die Repräsentationskulturen der adligen Geschlechter. Zeigte sich im Königlichen Preußen eine adlige „Regionalidentität“ oder ein „Kosmos regionaler Identitäten“ (Bömelburg) in visuellen, materiellen oder performativen Repräsentationsmaßnahmen? Und wenn ja, wie funktionierten sie? Welcher Mittel künstlerisch-materieller Kultur bedienten sich Magnaten und wohlhabende Szlachta, um ein gedachtes oder reales, regionales oder überregionales adliges Bewusstsein darzustellen? An welche Traditionen und Erfahrungen knüpften die Geschlechter dabei an?

Diese Fragen für die Region des „anderen Preußen“ (Friedrich) sind mit dem Potential und den Quellen der Kunst- und Kulturwissenschaft zu klären. Bislang konzentrierten sich kunsthistorische Arbeiten zu der Region auf das künstlerische Schaffen für die Städte, Bürger, Kirchen, den Hof oder den Deutschen Orden. Für den Adel und sein künstlerisch-mäzenatisches Wirken sowie die gegenseitige Beeinflussung von Bürgern und Adligen auf diesem Gebiet hingegen bestehen noch große Lücken. Zweifelsohne liegt das in Teilen an der wenig komfortablen Quellenlage, da die Adelssitze mitsamt ihren Interieurs auseinandergerissen oder zerstört wurden. Untersucht werden sollen deshalb Werke der bildenden wie angewandten Künste und der Architektur, die die religiösen, memorialen und repräsentativen Denk- und Funktionsräume der einflussreichen Adelsgeschlechter prägten. Dazu gehören Adelssitze mit ihrer künstlerischen Ausstattung, Kirchen, Grabmäler, Stiftungen, Sammlungen usw. Betrachtet werden die Objekte selbst oder – im Falle ihres Verlustes – die Spuren, die sie in Inventaren, Briefen oder Beschreibungen hinterlassen haben.

Aufgrund der medialen und entstehungsgeschichtlichen Vielfalt werden verschiedene methodische Zugänge kombiniert, so z.B. die Forschungen zu materieller Kultur und Kulturtransfer, Regionsbildungs- und Raumdiskursen mit ikonographischen, funktionsanalytischen, kunstsoziologischen und rezeptionsästhetischen Ansätzen. Bei der Untersuchung sind Faktoren wie die verzweigten Familienstrukturen des Adels, der starke städtische Einfluss und das Verhältnis zu anderen Regionen zu berücksichtigen. In einer transregionalen Perspektive sollen deshalb auch das benachbarte Herzogtum Preußen, die ähnlich strukturierte Lausitz während der sächsisch-polnischen Union oder Gebiete Kronpolens in den Blick genommen werden.

Maciej Górny: Niepodległości. Nowy ład w Europie Środkowo-Wschodniej na drodze od faktów do rytuału

(do 2020r.)

11 listopada po raz pierwszy od ponad czterech lat na froncie zachodnim Wielkiej Wojny zamilkły działa. Walki wygasły, wkrótce miały się rozpocząć negocjacje pokojowe w Paryżu. Także w Europie Środkowo-Wschodniej nowe lub odrodzone państwa (Czechosłowacja, Polska i Jugosławia), zdobywcy nowych terytoriów (jak Rumunia) oraz kraje okrojone z części terytoriów (jak Węgry, Austria i Bułgaria) sytuowały daty swoich symbolicznych początków w okolicach 11 listopada. Sensy nadawane tym wydarzeniom różniły się jednak bardzo wyraźnie, podlegając pełnym emocji dyskusjom politycznym. Wybór konkretnej daty często stawał się przedmiotem negocjacji. Zrodzona z tych negocjacji polityka historyczna również nie była wolna od kontrowersji.
Projekt „Niepodległości. Nowy ład w Europie Środkowo-Wschodniej na drodze od faktów do rytuału” dotyczy publicznych debat wokół uzyskania niepodległości przez państwa Europy Środkowo-Wschodniej jak również procesów odgórnej i oddolnej rytualizacji tej historii. Poza perspektywą badań pamięci odwołuje się do refleksji nad ekonomizacją i mediatyzacją historii.
Celem projektu jest analiza porównawcza polityk historycznych oraz publicznych kontrowersji w postimperialnej przestrzeni Europy Środkowo-Wschodniej po roku 1918. Bazę źródłową stanowią teksty prasowe i innych mediów, materiały archiwalne, podręczniki szkolne, publikowane wspomnienia oraz materiał ilustracyjny w zakreślonym powyżej zakresie czasowym i terytorialnym.

 


Maciej Górny: Przestrzeń, naród, państwo. Geograficzne koncepcje przekształcenia Europy Środkowo- i Południowowschodniej 1914-1939

Projekt cząstkowy w ramach programu badawczego 1 „Regionalność i powstawanie regionów”

(do końca 2017 r.)

Pod koniec XIX wieku rozwinął się nowy, interdyscyplinarny kierunek badawczy, bazujący na geografii, etnografii, naukach ekonomicznych, etnopsychologii i biologii. Jego celem była identyfikacja i analiza regionów i ich granic. Nowość stanowiła nie tylko sama metodologia, ale i daleko idące upolitycznienie dyscypliny. Pod wpływem dwóch wybitnych naukowców – Paula Vidal de la Blache i Friedricha Ratzla – geografowie coraz śmielej dążyli ku powiązaniu przestrzeni geograficznej z państwem narodowym.

I wojna światowa utorowała drogę do wprowadzenia w życie nowych koncepcji przestrzeni. Rudolf Kjellén, szwedzki uczeń Ratzla, interpretował konflikt jako walkę o przeżycie, toczoną przez państwa traktowane jak żywe organizmy. Z tej perspektywy Niemcy, z uwagi na swe centralne położenie, narażone były na atak ze wszystkich stron. Ta niekorzystna pozycja mogła się jednak obrócić na ich korzyść: dawała bowiem szansę na dynamiczną ekspansję, połączoną z przesiedleniami ludności nieniemieckiej. Europa Środkowo- i Południowowschodnia odgrywała w tej refleksji szczególną rolę. W miarę przedłużania się wojny niemieccy geografowie przestawali dostrzegać na tym terenie poszczególne regiony i narodowości. Zamiast nich widzieli przestrzenie, zaludnione przez amorficzne masy ludzkie, przestrzenie, które w ich oczach przedstawiały pustkę wołającą o gospodarza. Jak daleko zaszło upolitycznienie tej dyscypliny, wykazały paryskie negocjacje pokojowe w latach 1918-1919. Geografia okazała się tam nieoczekiwanie powierniczką wiedzy, kształtującej przyszłość świata.

Podobne idee rozwijały się w powojennych pracach Karla Haushofera i całej niemieckiej szkoły geopolityki. Zdaniem niemieckich geografów, warunkiem spójności regionu była jego gospodarcza samowystarczalność oraz harmonia między krajobrazem naturalnym i kulturowym. Taka perspektywa sprawiała, że za nienaukowe uważali granice biegnące wzdłuż rzek i łańcuchów górskich, ponieważ przecinają one naturalne regiony, niekorzystnie ograniczając przestrzeń życiową ich mieszkańców. A błędnie wytyczone granice – pouczał Haushofer – są zalążkiem przyszłych wojen. Dlatego preferował granice oparte na biologii: geografii klimatycznej bądź roślinnej. Haushofer powtarzał niestrudzenie, że nawet „naturalne” granice nie są jedynie liniami na mapie – lub w krajobrazie – lecz obszarami, w których ścierają się kultury i narodowości. Zróżnicowanie języków i kultur na tym samym terytorium często w ogóle uniemożliwiało klarowny podział przestrzeni na mapie.

Mimo że geografia niemieckojęzyczna aż do drugiej połowy Wielkiej Wojny zajmowała w tym dyskursie stanowisko dominujące, krajobraz naukowy zmienił się gwałtownie za sprawą dynamicznego rozwoju reprezentacji politycznych niewielkich państw i narodów Europy Środkowo- i Południowowschodniej. Eksperci współpracujący z owymi reprezentacjami lub z organami państw narodowych okazali się w czasie wojny co najmniej równorzędnymi partnerami swoich niemieckich kolegów (którzy nierzadko byli ich dawnymi profesorami, co uwypukla biograficzny aspekt tej konkurencji). Autorzy z Europy Środkowo- i Południowowschodniej okazali się szczególnie skuteczni na polu nauki i podpartej nauką propagandy. Udało im się wpłynąć na wyobrażenia przestrzenne „sprawiedliwych granic“. W ich publikacjach ważną rolę odgrywały regiony geograficzne. Ich wyróżnianie, względnie dyskursywne unicestwianie służyło narodowej ekspansji, integracji własnego państwa i jednocześnie dezintegracji sąsiadów. Napięcie pomiędzy narodową perspektywą naukowców a regionalną tematyką ich badań stanowi ciekawy przypadek transnarodowej historii wzajemnych oddziaływań.

W projekcie „Przestrzeń, naród, państwo. Geograficzne koncepcje przekształcenia Europy Środkowo- i Południowowschodniej 1914-1939” zostały przeanalizowane naukowe i polityczne pisma takich autorów jak Eugeniusz Romer, Serb Jovan Cvijić, Ukrainiec Stepan Rudnyćkyj, Niemcy Albrecht Penck, Karl Haushoffer, Max Friederichsen i Joseph Partsch, Węgier Pál Teleki, Rumun Grigore Antipa, czy też Słoweniec Anton Melik. Badania polegały na analizie dyskursu na podstawie prac publikowanych i materiałów archiwalnych oraz materiałów wizualnych (map).


Ruth Leiserowitz: Studia w Europie XIX wieku. Wzajemne oddziaływanie na siebie ponadnarodowych powiązań i tożsamości narodowej

Projekt cząstkowy w ramach programu badawczego 3 „Tożsamość narodowa i powiązania ponadnarodowe“ (01.01.2010–31.12.2016)


Warszawa, która po powstaniu listopadowym (1830/31) stała się narodowym centrum Polski i w drugiej połowie XIX wieku nabierała cech szybko rozwijającej się metropolii, stanowiła dla kultury najróżnorodniejsze stałe punkty odniesienia. Z jednej strony jej powiązania z Paryżem i Brukselą, głównymi ośrodkami Wielkiej Emigracji, były nad wyraz silne. Z drugiej – po 1831 roku miasto i region administracyjnie podporządkowane zostały Rosji, po 1863 roku wcielone jako Kraj Nadwiślański do Imperium Romanowów, przez co podlegały wpływom kultury z Sankt Petersburga. Dochodziły do nich impulsy z kontaktów utrzymywanych przez mieszkańców Warszawy z mieszkańcami innych miast w pozostałych zaborach, zwłaszcza z Poznaniem, Krakowem i Lwowem. Już samo to zapewniało szeroką paletę możliwości kontaktów kulturowych. Które z nich preferowali Polacy zamieszkujący te miasta? Które Żydzi? Jak zachowywali się mieszkańcy innego pochodzenia? Już pierwszy rzut oka na akademickie biografie mieszkańców dziewiętnastowiecznej Warszawy pozwala stwierdzić, że kontakty kulturowe wykraczały daleko poza powiązania z Francją, Rosją i Polską, że wiedza i kultura docierały również z innych obszarów, i to przekraczając liczne granice kulturowe. Młodzież akademicka w związku z brakiem własnych placówek edukacyjnych lub ich niedoskonałością studiowała w całej Europie, gromadząc różnorodne doświadczenia i wrażenia. Inteligencja miejska przez całe stulecie dbała o ponadnarodowe formy kultury i nawiązywała ponadterytorialne sieci kontaktów, dzięki którym możliwa był wymiana wielu idei i treści. W ten sposób Warszawa mogła stać się miastem istotnym w kontekście kultury europejskiej. To „umiejscowienie” w Europie i powiązania w dziedzinie kultury i nauki, powstałe w XIX wieku i tworzące fundamenty politycznych procesów w XX wieku, są dotychczas jedynie w niewielkim stopniu uwzględniane i zbadane.
W związku z powyższym celem naszkicowanego projektu badawczego jest udokumentowanie dla XIX wieku europejskiego „umiejscowienia” warszawiaków pod względem kultury i nauki, odtworzenie nauki wymiany kulturowej i naukowej, oraz pokazanie ich wpływu na rozmaite dyskursy w społeczeństwie oraz na innowacje, w czym istotną rolę odgrywało także stykanie się środowisk polskiego i żydowskiego oraz ich aspiracje. Punkt wyjścia stanowi przy tym podstawowe założenie, że procesy „umiejscawiania się” w Europie i tworzenia europejskich powiązań na różnych polach oraz wymiany kulturowej i naukowej doprowadziły do powstania gęstych sieci kontaktów na kontynencie, wpływających również na narodową tożsamością warszawiaków.

Grupę aktorów na tej scenie kulturalno-naukowej będącą przedmiotem badania stanowią mieszkańcy Warszawy z roczników 1770-1870, którzy studiowali za granicą i którzy zdobyte tam doświadczenia i kontakty wnieśli do życia zawodowego w Warszawie. W centrum zainteresowania znajduje się problem wymiany kulturowej i naukowej, rozumianej jako przeniesienie i przejęcie nowych treści, oraz poruszanie się między różnymi kontekstami, włącznie z potencjalną transformacją, jak również efekty lustrzane i mechanizmy wzajemnych wpływów. Chodzi przy tym o różnorodne i dynamiczne procesy, w których stale dokonuje się wielokrotne kodowanie tożsamości indywidualnej i zbiorowej w zależności od kontekstu i punktów odniesienia. Należy przyjąć założenie, że w przypadku tak pojmowanego zjawiska wymiany uwaga badacza kieruje się na procesy społeczne sytuujące się między motywacjami osobistymi a układem warunków strukturalnych.

W oparciu o inne badania nad dziewiętnastowiecznymi procesami wymiany kulturowej można przypuszczać, że zachodziły one nie tyle między narodową polaryzacją, co wpisywał się w nie z góry przy całej ich różnorodności ‘wymiar europejski’. Jako podmioty wymiany analizowane są sylwetki warszawskich studentów lub tych, którzy studiowali za granicą, a dziewiętnastowieczna Warszawa była dla nich miejscem wykonywania zawodu lub miastem, wokół którego koncentrowało się ich życie. Ich doświadczenie i pozycja społeczna, interakcje oraz wytworzone przez nich treści kulturowe i naukowe stanowią istotny czynnik decydujący o całokształcie tej wymiany. Można w nim wyróżnić z jednej strony także wielorakie złożone procesy, przebiegające często przez ‘stacje pośrednie’, z drugiej strony zjawiska transferu negatywnego odgrywają w nim również pewną rolę. Celem projektu jest pokazanie na przykładzie społeczności warszawskiej powiązań i zjawisk przejściowych w najrozmaitszych dziedzinach kultury, które dotychczas z różnych względów (m.in. inną perspektywą badawczą) były sobie przeciwstawiane.
W szerszym kontekście poruszane są ponadto następujące kwestie: Jak rozwijały się rozległe ponadnarodowe sieci przyjaźni lub ponadnarodowych interakcji? Czy dochodziło do wspólnych prac naukowych oraz jak rozwijała się „nauka” jako idea definiująca prace akademickie? Jak powstawały kontakty interdyscyplinarne, międzynarodowe, międzywyznaniowe i wewnątrzżydowskie? Jaki wpływ miały nowe możliwości podróżowania na wybór miejsca studiów i wzrost liczby studentów (w szczególności w związku z nowymi połączeniami kolejowymi)? Jakie trwałe efekty wynikały z ponadnarodowej komunikacji między poszczególnymi metropoliami, z ewentualnego rozwoju tożsamości narodowej podczas studiów oraz ze współoddziaływania umiędzynarodowienia kontaktów i idei państwa narodowego? Interesujące są oprócz tego owe segmenty badań odzwierciedlające stosunki polsko-niemieckie, które między innymi wyjaśniają pozycję języka niemieckiego w miejscowym pluralizmie językowym (m.in. jako języka nauki), oraz wskazówki świadczące o ewentualnych intensywniejszych kontaktach między Berlinem a Warszawą w drugiej połowie XIX wieku.


Karsten Holste: Polityki miejskie w unii polsko-saskiej. Analiza mikrohistoryczna polskiego miasta koronnego Wschowy w perspektywie transnarodowej

Projekt cząstkowy w ramach programu badawczego 1 „Regionalność i powstawanie regionów”
(01.10.2016–30.9.2016)


Projekt, którego celem jest lepsze zrozumienie sprzecznych tendencji rozwojowych polskich miast od końca XVII do połowy XVIII wieku, był realizowany w ramach długoterminowego stypendium Niemieckiego Instytutu Historycznego w Warszawie. Na przykładzie położonego nad granicą Śląska wielkopolskiego miasta koronnego Wschowa badany był wpływ politycznych warunków ramowych, migracji i konfliktów wśród elit na rozwój gospodarczy i demograficzny miasta. Skupienie się na Wschowie było uzasadnione dużym znaczeniem tego miasta dla polskiej Korony, jego opartym na sukiennictwie i lniarstwie potencjałem gospodarczym oraz jego nadgranicznym położeniem. We Wschowie struktury polityczne i prawne Rzeczpospolitej Obojga Narodów spotykały się z gospodarczymi i osobistymi związkami ze Śląskiem, katolickie wysiłki kontrreformacyjne z ze ściśle zintegrowaną miejską gminą luterańską o bogatych tradycjach. Król i szlachta aspirowali do sprawowania władzy nad pewnymi swej siły miejskimi elitami, które ze swej strony usiłowały instrumentalizować króla i szlachtę w swoich wewnętrznych konfliktach.


Jens Boysen: „Bracia broni” w radzieckiej strefie buforowej. Narodowa Armia Ludowa NRD a Wojsko Polskie PRL jako filary reżimu krajowego oraz sojusznicy w erze późnego socjalizmu realnego (1968–1990)

Projekt cząstkowy w ramach programu badawczego 4 „Przemoc i obca władza w XX wieku – «stuleciu skrajności»”
(01.12.2010–31.12.2016)

Tematem pracy jest analiza porównawcza roli, jaką Narodowa Armia Ludowa NRD i Ludowe Wojsko Polskie Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej odegrały w całości systemu politycznego swoich krajów w latach 80. XX w. – kiedy to rządy komunistów w Polsce podważane były już z wielu stron, w znacznym stopniu także przez siły spoza rządzącej partii PZPR, i z trudem zdołały się utrzymać jeszcze przez jakiś czas dzięki bezpośredniemu przejęciu władzy przez reżim cywilno-wojskowy, dokonanemu w grudniu 1981 r. Istnienie destabilizującego oddziaływania, które taki stan rzeczy musiał, w dalszej perspektywie, wywierać na cały „obóz socjalistyczny“ – co jasno widać po kierownictwie SED –, a także całkowita zależność NRD od istnienia tego obozu doprowadziły w latach 80. do prowadzenia przez SED coraz bardziej konserwatywnej polityki wewnętrznej  i jednocześnie coraz większej aktywności w polityce zagranicznej, przy czym władze NRD musiały lawirować pomiędzy (co najmniej) trzema partnerami, z ich punktu widzenia nieobliczalnymi: „ideologicznie niepewną” Polską, RFN, oficjalnie stanowiącą znienawidzonego wroga klasowego, a w rzeczywistości faktycznego ekonomicznego gwaranta NRD, jak również Związkiem Radzieckim jako swoim gwarantem polityczno-wojskowym, który to jednak, pod rządami Gorbaczowa, zaczął stopniowo odchodzić od swoich założeń ideologicznych oraz geopolitycznych.

Szczególnie istotna jest kwestia postaw w obu armiach, w tym przede wszystkim nastawienia ściśle związanego z rządzącą partią korpusu oficerskiego, z uwagi na fakt, że we wczesnych latach 80. po raz ostatni doszło do zaostrzenia wyścigu zbrojeń, co poskutkowało postępującą, wewnętrzną militaryzacją. Jako szczególne zjawisko należy także rozpatrzeć sytuację, że w Polsce, za rządów Jaruzelskiego, armia przez kilka lat bezpośrednio – i pomimo formalnie nadal obowiązującego „realnego socjalizmu” – sprawowała władzę, odwołując się do starszych tradycji narodowych. Z kolei, od lat 70. NRD nie mogło wzgl. nie chciało już więcej odwoływać się to tego rodzaju narodowych uzasadnień i stąd, jako jedyne państwo KBWE, do swej legitymizacji używało konfrontacji systemów. Korpusy oficerskie Układu Warszawskiego, pomimo wszystkich dzielących je różnic, były podobnie wychowywane i współpracowały ze sobą od dziesięcioleci. Warto także zauważyć, że Związek Radziecki, w granicach wyznaczanych swoimi aktualnymi interesami, związanymi ze sprawami bezpieczeństwa zezwalał „państwom satelickim” na niezbędny obszar swobody. Trzeba również wziąć pod uwagę fakt, że armia, w przeciwieństwie do rozmaitych grup paramilitarnych, zarówno w NRD, jak i w Polsce ostatecznie nie starała się używać siły wobec opozycji.

W związku z tym w niniejszym projekcie należy uwzględnić trzy aspekty: indywidualne wewnętrzne stosunki cywilno-wojskowe, postawę sąsiednich państw w stosunku do siebie oraz do Związku Radzieckiego, w obrębie rozpadającego się Układu Warszawskiego, jak również znaczenie narodowych tradycji wojskowych bądź innych czynników normatywnych wpływających na utrzymanie przez armię swojej pozycji w społeczeństwie.


Urszula Zachara-Związek: The Habsburg Wives of Sigismund Augustus. Marrying Cultures – Clashing Cultures

Projekt cząstkowy w ramach programu badawczego 2 „Religia, polityka i gospodarka w Polsce średniowiecznej i wczesnonowożytnej”
(01.01.2014–31.12.2016)

Realizowany temat jest częścią projektu „Marrying Cultures. Queens Consort and European Identities 1500–1800“, finansowanego przez HERA. Jego celem jest rekonstrukcja różnych aspektów wymiany kulturowej związanej z małżeństwami króla Zygmunta Augusta z habsburskimi arcyksiężniczkami – Elżbietą (małżeństwo w latach 1543–1545) i Katarzyną (małżeństwo w latach 1553–1572).

W centrum zainteresowań znajdują się postaci arcyksiężniczek Elżbiety i Katarzyny oraz ich funkcjonowanie na dworze królewskim w Polsce. Kluczową kwestią będzie próba odpowiedzi na pytanie, czy i w jaki sposób przyczyniły się one do wprowadzenia jakichś nowości w szeroko rozumianym obszarze kultury – w ceremoniale dworskim, sposobie organizacji dworu, praktykach religijnych, literaturze, muzyce itp. Z tym wiąże się kwestia, w jakich obszarach było możliwe wprowadzanie innowacji, a w jakich nie i dlaczego. Istotne będzie także zbadanie, w jakich kierunkach przebiegała wymiana kulturowa i czy Habsburżanki przyjmowały także wzorce, z którymi zetknęły się na dworze swojego małżonka.

Punktem wyjścia do badań jest próba charakterystyki środowisk, w których wychowali się przyszli małżonkowie i określenie ich „kapitału kulturowego”. Ważnym pytaniem jest, czy można w ogóle zdefiniować „kulturę habsburską” i „kulturę jagiellońską” w połowie XVI w. Z pewnością nie były to twory jednorodne, ściśle określone, ale można porównywać ich elementy składowe, np. postrzeganie roli królowej i sposoby jej realizacji. Wiąże się z tym także pytanie, na ile możliwości działania królowej wynikały z narzuconych jej ram, będących wynikiem funkcjonujących przekonań, a na ile istotną rolę grały indywidualne cechy charakteru, pozwalające te ramy przekraczać.

Szczególne możliwości odpowiedzi na powyższe pytania daje porównanie funkcjonowania na dworze jagiellońskim dwóch habsburskich arcyksiężniczek, rodzonych sióstr, które w niedługim odstępie czasu zostały żonami tego samego władcy. Inne były wprawdzie okoliczności zawarcia obu tych małżeństw – w momencie zawarcia związku małżeńskiego z Elżbietą Zygmunt August nie był jeszcze w pełni samodzielnym władcą, jak to miało miejsce przy małżeństwie z Katarzyną. W przypadku Katarzyny należy także wziąć pod uwagę wpływ jej pierwszego, krótkotrwałego małżeństwa z księciem mantuańskim, Franciszkiem III Gonzagą. Niemniej jednak porównanie takie stwarza perspektywy uchwycenia szeregu prawidłowości i odniesienia ich do funkcjonujących w literaturze teoretycznych modeli transferu kulturowego.


Iwona Dadej: Geschlechterordnung in polnischen wissenschaftlichen Strukturen 1890–1952. Veränderungen, Kontinuitäten und Brüche

Teilprojekt im Forschungsbereich 4 „Gewalt und Fremdherrschaft im ‘Zeitalter der Extreme’“
(1.1.–31.12.2016)


Das Projekt, dem sich die Bearbeiterin als Langzeitgastforscherin widmete, trug ursprünglich den Titel „Ideelle Gemeinschaften zwischen utopischen Entwürfen und radikalen Projekten. Streifzüge durch reformerisches Gedankengut im polnischen Kontext, 1880–1965“ und befasste sich in seiner Anfangsphase mit utopischen Gedanken und Vorstellungen in Künstler- und akademischen Kreisen des polnischen Exils. Im Zentrum standen dabei zunächst radikale Gedankenexperimente von Vertretern dieser Kreise, die sich aus deren gesellschaftlichen Erfahrungen speisten und eine Plattform für zukunftsorientierte Vorstellungen und gegenwartskritisches Handeln bildeten. Diese Fragen sollten mittels der zwei zentralen analytischen Kategorien Nation und Geschlecht untersucht und die Wege des Transfers vom transnationalen zum partikularen Kontext nachgezeichnet werden.

In der ersten Jahreshälfte 2016 wurde die Konzeption des Projekts im Zuge der Bewerbung um Fördermittel beim Nationalen Wissenschaftszentrum (Narodowe Centrum Nauki) erweitert. Das erweiterte Projekt „Geschlechterordnung in polnischen wissenschaftlichen Strukturen 1890–1952. Veränderungen, Kontinuitäten und Brüche“ wurde bewilligt. Dank der zugesagten Finanzierung wird die Bearbeiterin die Arbeit am Projekt im Rahmen des dreijährigen Programms FUGA 5 ab dem 1. Januar 2017 am Institut für Geschichte der Polnischen Akademie der Wissenschaften (IH PAN) fortsetzen.

Bei dem bewilligten Projekt geht es primär darum, die Beschäftigung polnischer wissenschaftlicher Strukturen und Denkkollektive mit Fragen des Geschlechterverhältnisses in der Langzeitperspektive – von den Anfängen bis zur Gründung der Polnischen Akademie der Wissenschaften im Jahre 1952 – zu untersuchen. Das Projekt baut zum Teil auf der ursprünglichen Idee auf, die utopischen Vorstellungen von Geschlechterordnung um 1900 und die damals entworfenen Zukunftsvisionen im Bereich der Geschlechterverhältnisse zu untersuchen. Daher werden auch die theoretischen Konzepte und Perspektiven übernommen, darunter die Untersuchung der utopischen Gedankenexperimente zu einer künftigen Geschlechterordnung in akademischen Kreisen. Analysiert werden u.a. die Wege des Transfers und der „Übersetzung“ der reformerischen Gedanken in den polnischen Kontext. Hierbei geht es um Zukunftsvisionen und radikale Manifeste, die Bilder von Frauen als wissenschaftlich kreative und produktive Protagonistinnen entwarfen, welche dadurch die Modernisierung der Gesellschaft mitgestalten (Mary E. Bradley, Meta von Salis-Marschlins). Der Wissenschaftsbetrieb kann als ein Ort beschrieben werden, der auch als Labor diente, in dem sich die Fortentwicklung der Geschlechterbeziehungen (zunehmende Präsenz von Frauen an Universitäten, Veränderung ihrer Stellung in Hierarchien und ihrer gesellschaftlichen Position) manifestierte. In dem Projekt werden allgemeine Konzepte der historischen Geschlechterforschung (wie Karin Hausens Thesen zur Geschlechterordnung) ebenso angewendet wie theoretische Zugänge und Konzepte der Wissenschaftsforschung (Theresa Wobbe, Margaret W. Rossiter, Londa Schebinger) und die empirisch fundierten Arbeiten deutscher Forscherinnen wie Petra Hoffman und Annette Vogt.


Katrin Stoll: Historiografia i publiczne korzystanie z historii w czasach późnej nowoczesności. Kolektywne symbole i reprezentacje Holocaustu w Niemczech i w Polsce

Projekt cząstkowy w ramach programu badawczego 3 „Funkcjonalność historii w późnej nowoczesności“

Zarys problemu
70 lat po bezwarunkowej kapitulacji Wehrmachtu i zakończeniu drugiej wojny światowej w Europie, w „nowej Europie” po 1989 roku i rozszerzeniu UE mamy do czynienia równocześnie z boomem wspomnieniowym, ze sporami o pamięć, z konkurencją między ofiarami oraz ze wzmagającym się bagatelizowaniem i akceptacją antysemityzmu, ksenofobii i rasizmu. Zjawisko to, w obliczu wzrostu znaczenia nowych partii i ugrupowań prawicowych, narzuca zasadnicze pytania o „wychowanie po Auschwitz” (Adorno), o status Auschwitz, jak również o konkretny sposób podejścia do prześladowania i wymordowania europejskich Żydów.

Tendencje badawcze i konceptualizacje
Pytanie „dlaczego”, które w swoim wysiłku, by należycie wyjaśnić to co niepojęte, siłą rzeczy kieruje się ku konkretnemu wydarzeniu historycznemu i formułuje pytania o historyczne uwarunkowania sprawstwa i współsprawstwa w „kulturze impregnowanej wrogością do Żydów” (Dan Diner), zeszło w dyskursie historiograficznym na dalszy plan. Wzrosło natomiast znaczenie teorii ukierunkowanych antropologicznie i porównawczo, które prześladowania i wymordowanie europejskich Żydów lokują w ogólnych dziejach przemocy w XX wieku, a także interpretują Szoah jako jedno z wielu ludobójstw. Ludobójstwo jest przy tym pojęciem normatywnym, a nie analitycznym. Jan Tomasz Gross opowiada się w „Sąsiadach” (2001) za tym, aby Holocaust pojmować jako „zjawisko heterogeniczne”, które było zaplanowanym „systemem” eksterminacji a jednocześnie „składało się z pojedynczych epizodów, które improwizowali lokalni przywódcy, w zależności od spontanicznych zachowań […]”. Pojawia się zatem pytanie o to, jaki wpływ miała ta propozycja konceptualizacji na polską historiografię i publiczną debatę o Holocauście w Polsce.

Strategie dyskursywne i ich implikacje
Pamięć o Holocauście uchodzi wprawdzie za bilet wstępu do Europy, ale interpretacja tego wydarzenia jako załamania się cywilizacji, jako wydarzenia, które ma coś wspólnego z nami samymi i naszą kulturą, a także dotyczy nas teraz i w przyszłości, w żadnym razie nie stała się dominująca w Europie. Zamiast tego dają się zauważyć w dyskursie naukowym i publicznym strategie zmierzające do antropologizacji, dekontekstualizacji, normalizacji, relatywizacji, trywializacji, mistyfikacji, nacjonalizacji i uniwersalizacji Holocaustu. Tendencje te ujawniają się zarówno w kraju sprawców, jak i w krajach okupowanych swego czasu przez Niemcy. W Republice Federalnej Niemiec oficjalna polityka „negatywnej pamięci” (Koselleck) służy od co najmniej lat 80. głównie jednemu celowi: „reartykulacji niemieckiego narodu kulturowego i powstaniu nowej narodowej tożsamości” (Geyer/Hansen) – z takim skutkiem, że na dalszy plan schodzi zajmowanie się realnością wydarzeń. Dominująca polityka pamięci w polskim społeczeństwie większościowym umiejscawia Holocaust w narodowej narracji o męczeństwie w czasie drugiej wojny światowej, co prowadzi do marginalizacji mordu na Żydach. Elżbieta Janicka dobitnie pokazała, że w tworzonych w dominującej kulturze reprezentacjach gra toczy się o portret własny polskiego społeczeństwa większościowego.

Cel badawczy i problematyka
Cel badawczy projektu skupia się na interakcjach między obrazami historycznymi i symbolami kolektywnymi wytwarzanymi przez oficjalną politykę pamięci a interpretacjami tworzonymi przez badaczy. Dotyka on następujących zagadnień: jakie retrospektywne interpretacje wydarzeń historycznych znajdują wyraz w praktykach symbolicznych i materialnych formach pamięci, w stanowiskach zajmowanych w publicznych debatach, w konceptualizacjach, koncepcjach i pojęciach występujących w dyskursie naukowym? Czym charakteryzują się krytyczno-analityczne założenia badaczy, które stoją w sprzeczności do dominujących relacji, wzorców interpretacyjnych, konceptualizacji, koncepcji i praktyk?

Studia przypadków
Wyżej wymienione zagadnienia będą opracowywane na podstawie wybranych studium przypadków z Polski i Niemiec. Jeśli chodzi o Niemcy, to zrekonstruowane i zdekonstruowane zostaną m. in. dyskurs wokół 8 maja jako dnia wyzwolenia, który jest przykładem zjawiska „transformacji pojęcia ofiary” (Koselleck) po 1945 roku oraz „dyskurs normalizacyjny” (tzn. ustanowienie paradygmatu o „normalności” brutalnych narodowosocjalistycznych przestępców w badaniach naukowych nt. sprawców).
Co się tyczy nauki w Polsce, to chodzi o przeanalizowanie debaty wokół konceptualizacji polskiego społeczeństwa większościowego względem prześladowań i wymordowania Żydów (rewizja koncepcji i pojęć świadek / bystander). Jako przykład sporów decyzyjnych i interpretacyjnych o symboliczną reprezentację i materialne formy pamięci wybrana została debata nt. wzniesienia pomnika polskich sprawiedliwych na terenie byłego getta warszawskiego. Planowane wzniesienie pomnika było inicjatywą Kancelarii Prezydenta RP i może być interpretowane jako okupacja żydowskiego miejsca pamięci wokół pomnika getta. Jest to zjawisko idące wbrew dyskursowi we współczesnych polskich badaniach nad Holocaustem. Stawia ono pytania o siłę oddziaływania krytyczno-analitycznej historiografii w zinstytucjonalizowanym obszarze pamięci oraz o rozumienie historii i rozumienie epoki, w którym „tu i teraz” pojmowane są jako coś co wynika z historii.


Magdalena Saryusz-Wolska: Recepcja filmów historycznych w Polsce i w Niemczech

Projekt cząstkowy w ramach programu badawczego 3 „Funkcjonalność historii w późnej nowoczesności“

Większość badań dotyczących związków filmu z historią oraz filmu z pamięcią ogranicza się do analizy reprezentacji przeszłości. Badacze i badaczki nierzadko stawiają pytanie o to, jak dokładnie fabuła filmowa przedstawia wydarzenia historyczne. Na ogół pomijane są natomiast zarówno praktyki recepcji, jak i specyfika dyspozytywu, mimo że fakt oglądania filmu w kinie, telewizji, na DVD czy w internecie odgrywa ogromną rolę, gdyż każde z tych mediów stwarza inny kontekst odbioru. Aby uchwycić rolę filmu w kształtowaniu dyskursu o historii, trzeba poddać analizie więcej niż same tylko fabuły. Decydujące jest bowiem to, co odbiorcy z nimi „robią”, jak je aktywnie i kreatywnie odczytują.

Specyfika poszczególnych mediów, odbiorcy oraz ich praktyki, jak również procesy produkcji i ekonomiczne interesy producentów powinny być uwzględniane – na równi z samym utworem – w szczególności, gdy mowa o produktach późnonowoczesnej kultury popularnej. Gdzie widzowie oglądają film? Co robią przed ekranem lub monitorem? Czy konfrontowani są z reklamami? W jaki sposób pisze się o tym w prasie i internecie? Czy da się wskazać paralele pomiędzy poszczególnymi utworami a oficjalnymi działaniami w zakresie polityki historycznej? Jakie treści finansowane są ze środków publicznych, a jakie z prywatnych? Wszystkie te pytania mają fundamentalne znaczenie dla określenia roli filmu jako medium pamięci w okresie późnej nowoczesności.

Należy wyjść z założenia, że nie da się wskazać ogólnych mechanizmów przyswajania filmowych obrazów historii, ponieważ chodzi tu o bardzo złożony problem. Wiele zależy od rodzaju filmu (fabularny, dokumentalny), kontekstów kulturowych, aktualnych wydarzeń politycznych, równoległej oferty programowej w innych mediach i indywidualnych preferencji odbiorców. Planowane badania ograniczą się więc do nielicznych studiów przypadków z Niemiec i Polski – preferowane będą filmy, które pokazywano nie tylko w kinie, ale i w telewizji, ale historia ich recepcji jest względnie zamknięta. Badania nad odbiorem wybranych obrazów historii polsko-niemieckiej, prowadzone zarówno z perspektywy współczesnej, jak i historycznej, wymagają stosowania wielu metod: analizy obrazu, jakościowej analizy treści (każdorazowo: jako punkt wyjścia), analizy dyskursu prasowego (zwłaszcza recenzji i listów nadsyłanych do redakcji gazet i czasopism), kwerend archiwalnych (ze względu na recepcję historyczną), precyzyjnych poszukiwań w internecie (włączywszy w to jakościową i ilościową analizę wyników wyszukiwania), a w niektórych wypadkach także wywiadów oraz obserwacji. Wyniki mają być przedstawione w postaci artykułów w czasopismach naukowych i tomach zbiorowych. 

Jako jeden z możliwych przedmiotów analizy należy wymienić tzw. filmy skandalizujące, tj. takie, które wywołały intensywne echo medialne. Dobrym przykładem takiego filmu byłby pięcioodcinkowy serial telewizyjny Am grünen Strand der Spree (Na zielonym brzegu Szprewy, 1960, reż. Fritz Umgelter), który zawiera pierwsze fikcjonalne obrazy okupowanej Polski i masowych mordów na Żydach, jakie pokazywano w zachodnioniemieckiej telewizji. Serial ten był jednym z większych wydarzeń medialnych tamtego czasu. Mimo że we wczesnych latach sześćdziesiątych nie prowadzono badań telemetrycznych, musiał on osiągnąć bardzo wysoką oglądalność, gdyż prasa nazywała go Straßenfeger (dosł. „wymiatacz” ulicy) – tak określano audycje, które były dostrzegalne w przestrzeni publicznej, ponieważ ulice pustoszały w czasie ich emisji. Oburzenie widzów Am grünen Strand der Spree wywołała przede wszystkim dwudziestominutowa scena egzekucji Żydów, pokazana w pierwszym odcinku. To, czy uda się odpowiedzieć na pytania dotyczące aktywności widzów, równoległej oferty programowej w innych mediach, a także znaczeniotwórczego potencjału serialu, zależy jednak od dostępności źródeł. Nowsze przykłady skandalizujących filmów, które wywołały żywe dyskusje i dotyczyły polsko-niemieckiej historii, to np. trzyodcinkowy serial Nasze matki, nasi ojcowie (2013, reż. Philipp Kadelbach) czy Ida (2013, reż. Paweł Pawlikowski) – w tym ostatnim wypadku polski spór dotyczył jednak tego, że film koncentruje się na Polakach i Żydach, wypychając Niemców na margines narracji.


Aleksandra Kmak-Pamirska: Podlasie i Dolne Łużyce: wizerunek i internalizacja w dyskursie kulturowym i społecznym w XIX i na początku XX wieku

Projekt cząstkowy w ramach programu badawczego 1 „Regionalność i powstawanie regionów”

Projekt ma na celu rekonstrukcję wizerunku regionu peryferyjnego z perspektywy zewnętrznej. Analiza porównawcza zostanie przeprowadzona w odniesieniu do Podlasia i Dolnych Łużyc w XIX wieku i w pierwszych dekadach XX wieku. Obszary te postrzega się, jako regiony peryferyjne, odpowiednio w odniesieniu do pozostałych terenów polskich, jak i niemieckich, pod względem strukturalnym i pod kątem świadomości społecznej mieszkańców. Zarówno Podlasie, jak i Dolne Łużyce były raczej pomijane w dotychczasowych badaniach regionalnych. Zajmowano się obszarami odgrywającymi większą rolę w świadomości społecznej i historycznej, na przykład Galicją, Pomorzem, Górnym i Dolnym Śląskiem. Dlatego skupienie uwagi właśnie na Podlasiu oraz Dolnych Łużycach, definiowanych tutaj jako tereny peryferyjne, przyczyni się do wypełnienia luki badawczej w ramach badań nad regionalnością. Centralnym problemem badawczym będzie omówienie wizerunku regionu peryferyjnego stworzonego przez środowiska zewnętrzne. Istotnym jest, jaki obraz regionów Podlasia i Dolnych Łużyc kreowano w regionach centralnych. Analiza będzie się także koncentrować na czynniku czasu, celem zbadania, kiedy region peryferyjny stawał się istotny dla środowisk zewnętrznych i jaką rolę odgrywał. W ramach badań zostanie również podjęta próba przeanalizowania wątków historycznych, kulturowych i politycznych, wykorzystywanych w regionach centralnych do ukazania jedności centrum i peryferii oraz internalizacji owego wizerunku na omawianych obszarach peryferyjnych. Ważną kwestią badawczą będzie również wskazanie kreatorów obrazu Podlasia i Dolnych Łużyc. Środowiska aktywnie wpływające na tworzenie wizerunku regionu peryferyjnego zostaną przeanalizowane pod względem ilościowym i jakościowym. Analiza będzie się koncentrować na przebadaniu ich pochodzenia, statusu społecznego, aktywności politycznej i zawodowej. Dzięki temu będzie można stwierdzić, na ile wizerunek Podlasia i Dolnych Łużyc tworzony był stricte przez postaci wywodzące się z terenów centralnych, a na ile przez osoby pochodzące z Podlasia i odpowiednio Dolnych Łużyc, które zmieniły miejsce zamieszkania i zajęły się działalnością na obszarze centralnym. W badaniach zostanie także uwzględniony charakter środowisk kreujących obraz Podlasia i Dolnych Łużyc, celem sprawdzenia ich związków m.in. z ośrodkami naukowymi, politycznymi, literackimi, artystycznymi.Zagadnieniem, które nie zostanie pominięte w analizach, jest element peryferyjny nieuwzględniony w perspektywie centralnej, czyli część specyfiki regionalności peryferyjnej, która nie została zasymilowana w ogólnym dyskursie kulturowo-społecznym. W odniesieniu do Podlasia dotyczy to przykładowo kwestii konglomeratu kultury podlaskiej, na którą składały się elementy tradycji litewskiej, (biało)ruskiej czy tatarskiej, w odniesieniu do Dolnych Łużyc natomiast przede wszystkim chodzi o kulturę dolnołużycką. Analiza porównawcza obydwu omawianych regionów peryferyjnych ukazuje podobieństwa na płaszczyznach społeczeństwa, polityki, gospodarki, kultury (w tym religii). Wymienione obszary wpływają na siebie wzajemnie, pozwalając się ująć w model zależności wzajemnej, który zostanie użyty do analizy wpływu i kształtowania myśli aktorów terenów peryferyjnych przez centralnych. W związku z powyższym, ważnym jest znalezienie odpowiedzi m. in. na następujące pytania:

  1. Jaki wizerunek regionu peryferyjnego (Podlasia i Dolnych Łużyc) kreowano
  2. w obszarach centralnych?
  3. Jak konstytuowały się kategorie regionu i regionalności? Jakie elementy regionalności peryferyjnej zostały uwzględnione, a jakie pominięte w dyskursie centralnym?
  4. Jakie środowiska brały aktywną rolę w kreacji wizerunku regionu peryferyjnego?
  5. Z jakich kręgów pochodzili główni aktorzy? Jakie powiązania, kontakty można zidentyfikować na linii centrum - peryferia?
  6. W jakich momentach region peryferyjny stawał się istotny dla środowisk zewnętrznych?
  7. Na jakim fundamencie budowano ewentualną jedność regionów peryferyjnych z centralnymi? Jakie wątki historyczne, kulturowe i polityczne wykorzystywano w regionach centralnych do ukazania jedności centrum i peryferii?
  8. Czy nowy wizerunek został zinternalizowany w regionach peryferyjnych?

Maria Cieśla: Wschodnioeuropejski region gospodarczy jako obszar działania żydowskich przedsiębiorców w XVIII w.

Projekt cząstkowy w ramach programu badawczego 1 „Regionalność i powstawanie regionów”

Celem projektu jest opisanie regionu gospodarczego tworzonego przez żydowskich przedsiębiorców, przy czym region definiowany jest w kategoriach płaszczyzny działania jednostek ludzkich. Przedmiotem studiów jest analiza sieci kontaktów, tworzonych przez przedstawicieli żydowskich elit gospodarczych. Żydowskie sieci kontaktów przedstawione zostaną na szerokim tle magnackich sieci klientalnych.Skoncentrowanie uwagi na roli poszczególnych jednostek w badaniach nad historią Żydów jest wyjątkowo znaczące. Dotychczas Żydzi w dawnej Rzeczypospolitej opisywani byli jako anonimowa grupa. Jednak, jak pokazują prace dotyczące Europy Zachodniej, uwzględnienie w badaniach historycznych perspektywy jednostek umożliwia szczególne podejście do zagadnień związanych z funkcjonowaniem ludności żydowskiej w ramach społeczeństw chrześcijańskich. Oparcie badań na podstawie analiz magnackiej sieci klientalnej pozwala w nowatorski sposób pokazać pozycję Żydów w społeczeństwie dawnej Rzeczypospolitej. Ważne aby wykroczyć poza ścisły podział stanowy społeczeństwa dawnej Rzeczypospolitej.  Realizacji projektu towarzyszą następujące pytania badawcze: jak określano granicę regionu gospodarczego stworzonego przez przedstawicieli żydowskich elit ekonomicznych (stosunek do granic politycznych)? Jakie strategie wykorzystywano do tworzenia sieci kontaktów gospodarczych? Jak krzyżowały się granice etniczne (religijne) oraz społeczne w obrębie takich sieci? Jaką rolę sieci kontaktów żydowskich odgrywały w ramach magnackich systemów klientalnych?Odpowiedzi na te ogólne pytania dostarcza analiza źródeł dotyczących braci Gedala i Szmojły Ickowiczów. Byli to faktorzy magnaccy, arendarze wielu kompleksów dóbr, kupcy aktywni przede wszystkim w Wielkim Księstwie Litewskim w pierwszej połowie XVIII wieku. Postaci te znane są już z wcześniejszych badań, jednak dotychczas nie próbowano opisać ich obszaru (regionu) działania. Nie analizowano także ich sieci kontaktów. Podstawę źródłową badań stanowi korespondencja oraz akta gospodarcze pochodzące z archiwum Szmojły i Gedala Ickowiczów, przechowywane w warszawskim oraz mińskim Archiwum Radziwiłłowskim.


Almut Bues: Projekt główny: Religia i polityka w Europie Środkowej. Rzeczpospolita Obojga Narodów i Kuria Rzymska w okresie wczesnonowożytnym

Projekt cząstkowy w ramach programu badawczego 2 „Religia, polityka i gospodarka w Polsce średniowiecznej i wczesnonowożytnej”

Po Unii Lubelskiej w roku 1569 Rzeczpospolita Obojga Narodów stała się jednym z największych tworów politycznych w Europie, niespojonym jednak jednolitą (centralnie zarządzaną), profesjonalną administracją terytorialną. Rozległość terytorium pociągała za sobą trudności komunikacyjne, wielokrotnie podkreślane przez badaczy, na przykład Antoniego Mączaka. Właściwe okresowi wczesnej nowożytności szlacheckie systemy klientelizmu, nieformalne układy władzy w Rzeczpospolitej Obojga Narodów, funkcjonowały dobrze na poziomie lokalnym, możliwa była też ich mobilizacja w razie potrzeby na rzecz Rzeczpospolitej jako całości, jednak brakło im skuteczności w dłuższej perspektywie. Różne wyznania i wspólnoty religijne, na przykład kalwini, antytrynitariusze (arianie), menonici, prawosławni, Ormianie, muzułmanie i Żydzi dysponowali własnymi sieciami powiązań, podobnie jak mniejszości niemieckie, holenderskie i szkockie. Wzajemny wpływ powiązań personalnych i „wielkiej polityki” był w Rzeczpospolitej obecny również w polityce kościelnej. Rywalizacja jednostek i regionalne sprzeczności interesów utrudniały postronnym osobom odnalezienie się w tym środowisku. Nuncjusze papiescy, podobnie jak posłowie cesarscy, obcą im z początku polską rzeczywistość interpretowali w sposób niezwykle osobisty i nieformalny; wielka rolę odgrywało przy tym miejsce w sieci wzajemnych, niekiedy redundantnych powiązań i kontaktów.

W zbyt niewielkim stopniu badano dotychczas, na ile i w jaki sposób struktury kościelne wpływały na te powiązania. Wolfgang Reinhard pisał o Kościele jako o kanale mobilności społecznej w społeczeństwie wczesnonowożytnym. Należałoby w związku z tym zadać pytanie o stan mobilności poziomej i pionowej w Polsce. Kontakty Kościołów z natury rzeczy wychodziły poza ramy narodowe. Czy ich rezultatem bywały bodźce modernizacyjne? Z jaką konkurencją musiały się liczyć? Czy można określić zakres wymiany elit? Jak przebiegały granice wpływów kościelnych (Kościół katolicki w drugiej połowie XVI wieku przeżywał załamanie władzy; przez pewien czas więcej niż połowę senatorów stanowili niekatolicy)? Jakie warunki i możliwości kariery istniały w Kościele katolickim? Jakie były drogi karier i gdzie leżały granice awansu? Jak przebiegały kanały komunikacji i kim byli pośrednicy w tej wymianie? Czy można rozpoznać strategie polityki rodzinnej? Bez wątpienia zbadać kariery duchownych w świeckim aparacie państwa. Poza tym trzeba, wychodząc od ujęcia relacji centrum – peryferie, zbadać rolę Rzymu w kształtowaniu lokalnych elit. Jak w kontekście tym działały Kuria Rzymska i poszczególne zakony i co miały do zaoferowania? Teoretycznie, wobec istnienia ustroju monarchii elekcyjnej, nie mogły przecież powstać żadne trwalsze zależności. Czy rzeczywiście tak było?

16
paź
Kolokwium
Bartosz Dziewanowski-Stefańczyk (Warszawa): Historia i pamięć jako czynniki bezpieczeństwa ontologicznego. Polska polityka zagraniczna w okresie 1975-2004
Czytaj dalej