Nowe konfiguracje imperialne. Dynamika państwa i społeczeństwa w „długim” XIX wieku


Wstęp

Rozbiory Rzeczpospolitej przerwały fazę kryzysu i przełomu w Królestwie Polskim i Wielkim Księstwie Litewskim. Przeobrażenie imperialnego układu sił w Europie Środkowej kosztem Rzeczpospolitej położyło również kres próbom wewnętrznej reformy tego zdecentralizowanego państwa o charakterze unii. Nastąpiło teraz konsekwentne wcielanie ziem polskich i litewskich do trzech imperiów rozbiorowych. Wilno, Warszawa, Poznań i Kraków stały się peryferiami w stosunku do ośrodków w St. Petersburgu, Berlinie i Wiedniu. Już po krótkim czasie proces ten przerwały wojny napoleońskie, które przyniosły temu regionowi nowe rozumienie państwa i prawa. Francuski code civil stał się prawnym fundamentem rozwoju kapitalistycznych stosunków produkcji. Jednocześnie spustoszenia spowodowane kampaniami wojennymi, a także kolejne nowe konfiguracje terytorialne – jak choćby krótka faza panowania pruskiego w Warszawie, Białymstoku i Suwałkach – hamowały gospodarcze przejście do nowej epoki. W toku długiego procesu, który rozpoczął się po Kongresie Wiedeńskim i trwał do pierwszych dekad XX wieku, trzy imperia przekształciły się w nowoczesne organizmy państwowe, które w zupełnie nowy sposób zdefiniowały wzajemne relacje między państwem, przestrzenią i społeczeństwem.
W ramach tej długofalowej terytorializacji mocarstwa rozbiorowe wzmacniały swoją obecność na prowincji, ale coraz wyraźniejsza stawała się również obecność peryferyjnych protagonistów w centrach imperiów. Poszczególne projekty badają wzajemny związek między modernizacją struktur państwowych a przemianami społecznymi, które znajdowały wyraz w gospodarce, nauce i kulturze, pod względem politycznym zaś ustawicznie kierowały się przeciwko władzy imperialnej. Wynikające stąd konflikty zostały w znacznej mierze zbadane we wcześniejszych pracach, poświęconych powstaniom w zaborze rosyjskim, stłumieniu ruchów liberalno-narodowych i tak zwanemu Kulturkampfowi w Prusach oraz wywalczeniu znacznej autonomii w łonie monarchii habsburskiej przez Galicję. W tym zespole badawczym początkowa faza nowych konfiguracji imperialnych na początku XIX wieku jest postrzegana jako przełom epok. Poszczególne projekty pytają o długofalowe oddziaływanie procesów politycznych, ekonomicznych i społecznych, które rozpoczęły się w tym okresie, a uwidoczniły w pełni często dopiero w drugiej połowie XIX wieku.

Pierwszy projekt – „Przekształcenia obszarów działalności żydowskich kupców 1772–1850” – dokonuje swego rodzaju głębokiego wiercenia, analizując działalność żydowskich kupców na terenie byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Projekt demonstruje, jak sami kupcy reagowali na nowy ład terytorialny i wnosili własny wkład w nową konfigurację, rozszerzając swoją regionalną sieć handlu na znaczne połacie Cesarstwa Rosyjskiego i wzmacniając w ten sposób także swoją pozycję ekonomiczną i społeczną w St. Petersburgu i Moskwie.

Drugi projekt "Structures of Independence. Networks, Backbenchers, Time, and Money in Irish and Polish Independence Movements in Late Imperialism" poświęcony jest aspektom i strukturom, które do tej pory były pomijane w historiografii ruchów niepodległościowych. Po pierwsze celem jest prześledzenie, w jaki sposób tworzyły się sieci aktywistek i aktywistów i z jakiego powodu się rozpadały. Po drugie zostanie przeanalizowane jaki wpływ mieli mniej znani działacze na centralne postaci ruchów. Projekt badawczy koncentruje się zatem na "aktorach drugiego planu" i bada też wykorzystanie i postrzeganie zasobów czasu i pieniędzy w działalności niepodległościowej. W projekcie została postawiona hipoteza, że uznanie tych zasobów jako niewystarczających może prowadzić do radykalizacji i gwałtownych "rozwiązań".


Przekształcenia obszarów działalności żydowskich kupców 1772–1850

Opracowanie: Ruth Leiserowitz  

[English description here]

Przedmiot analizy stanowi działalność żydowskich kupców z Rzeczypospolitej Polsko-Litewskiej mieszkających na terenie dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego (czyli obszarze od Witebska i Mińska przez Dyneburg aż po Wilno i Kowno).
Chronologicznie projekt obejmuje okres rozbiorów oraz lata bezpośrednio po nich, cezurę końcową stanowi wybudowanie kolei. Realizacji projektu towarzyszy następujące pytanie badawcze: w jaki sposób zmiany terytorialne oraz przynależności państwowe wpływały na strategie handlowe, sposoby działania oraz kontakty kupców żydowskich? Analiza ma na celu opisanie przykładów „praktyk przestrzennych” (Henri Lefebvre) oraz pokazanie, w jaki sposób tworzone w praktykach życia codziennego „przestrzenie handlowe” zmieniały się w czasie. Opisane zostaną także zmiany przestrzeni reprezentowania, czyli sposobu postrzegania północnych obszarów dawnej Rzeczypospolitej Polsko-Litewskiej. Dodatkowo przedstawione zostaną nowo powstające układy i powiązania oraz ich terytorialny zasięg.
Podstawowym założeniem projektu jest podważenie obowiązującej w dotychczasowych badaniach tezy o bezproblemowym przekształceniu Polsko-Litewskiej Rzeczypospolitej w Obszar Zasiedlenia Żydowskiego. W tym celu należy zastanowić się, czy opisywani w projekcie kupcy żydowscy zdawali sobie sprawę z historycznych zmian oraz w jaki sposób definiowali na nowo swoją działalność w podzielonej przestrzeni.


Structures of Independence. Networks, Backbenchers, Time, and Money in Irish and Polish Independence Movements in Late Imperialism

Bearbeiter: Dr. Michael Zok

[English description here]​​​​​​​

Eine vergleichende Untersuchung der polnischen und irischen Unabhängigkeitsbewegungen des späten 19. und frühen 20. Jahrhunderts abseits „bekannter Pfade“ steht im Mittelpunkt  dieses Forschungsvorhabens. Dabei werden vor allem Strukturen und personelle Netzwerke sowie die Ressourcen Zeit und Geld in den Blick genommen. Das Projekt zielt zum einen auf die Rekonstruktion interpersoneller Beziehungen mittels der Methode der  historischen Netzwerkanalyse, um so Subnetzwerke aus „Hinterbänklern“, d. h. Akteuren der zweiten Reihe, zu identifizieren und deren Einfluss auf die Protagonisten und Protagonistinnen der Unabhängigkeitsbewegungen zu untersuchen. Dabei sollen die Handlungsoptionen und agency der Akteure der zweiten Reihe in den Fokus genommen werden, da die Protagonistinnen und Protagonisten ohne die Unterstützung der hier so benannten „Hinterbänkler“ ihre Ziele nicht verfolgen konnten. Somit wird das Augenmerk auf bisher vernachlässigte Aspekte abseits „großer Namen“ der Politik- und Ideengeschichte gelenkt. Die Rekonstruktion der Netzwerke dient zum anderen der Untersuchung zweier für die Unabhängigkeitsbewegungen wichtiger Ressourcen: Zeit und Geld. Letzteres ist für den irischen Fall bereits untersucht, eine Untersuchung des Zeitempfindens der Akteure steht hingegen in beiden Fällen noch aus.

Die Verknüpfung der Netzwerkanalyse mit der Frage des (Nicht-)Vorhandenseins von Zeit und finanziellen Mitteln führt zu der Arbeitshypothese, dass sich in verschieden strukturierten Subnetzwerken (u. a. abhängig vom Alter der Mitglieder, deren finanziellen Ressourcen etc.) unterschiedliche Erwartungsräume und Erwartungshorizonte (Koselleck) herausbildeten. Der Mangel an Zeit und Geld, so die Hypothese, den die Akteurinnen und Akteure mitunter verspürten könnte zu einer Radikalisierung und zur Hinwendung zu Gewalt als Mittel zur Erreichung der nationalen Unabhängigkeit führen. Hieran schließt sich die Frage, ob diese Entscheidungen für oder gegen Gewalt zu Diskonnektivitäten in den Netzwerken führten. Ein markantes Beispiel für diese Auflösung persönlicher Netzwerke ist die Einstellung der führenden Köpfe der irischen Unabhängigkeitsbewegung zum Anglo-Irischen Vertrag von 1921, der zum Irischen Bürgerkrieg und zum sich daraus ergebende Bruch zwischen den ehemaligen Weggefährten Michael Collins und Eamon de Valera führte.

18
paź
Wystawa
Wystawa „Architektura i codzienność pod okupacją niemiecką”
Czytaj dalej