Wstęp
Postępujące usieciowienie świata powoduje rozszerzanie horyzontów badawczych poza znane obszary. Prowadzi zarazem do wyostrzenia uwagi na współzależności i wynikające z nich zagadnienia, których naukowcom nie udawało się wcześniej formułować z własnej perspektywy. Oprócz tych globalnych wyzwań badacze historii współczesnej mają również do czynienia z faktem, że w ostatnich dekadach dokonały się przemiany społeczeństwa, skutkujące nowymi zrachowaniami, zmianą sposobów myślenia oraz transformacją wartości. Potrzebna jest kontekstualizacja tych przeobrażeń.
Zwłaszcza pojęcia związane z makroprocesami, takie jak sekularyzacja i prywatyzacja, są źródłem nowych pytań, a nawet powstawania nowych podobszarów nauk historycznych. Nie mogły i nie mogą się one jednak rozwijać bez sprzeciwu, ponieważ tendencje do ujmowania historii w kategoriach narodowych również przeżywają renesans i wytwarzają napięcia w łonie całej dyscypliny. Okazuje się tu, że zagadnienia globalizacji jako przedmiot nauk historycznych mogą być opracowywane w bardzo różny sposób i muszą konkurować z przeciwstawnymi tendencjami.
Poszczególne projekty w tej dziedzinie badań są poświęcone bardzo różnym zagadnieniom dwudziestowiecznej historii. Wspólną cechą projektów są nowe punkty widzenia oraz umiejscowienie geograficzne podejmowanych zagadnień. Do analiz stosuje się rozmaite metody – od porównań po modelowe studia przypadków.
Spektrum tematyczne ulega rozszerzeniu dzięki implementacji przedsięwzięć finansowanych ze środków zewnętrznych i projektów kooperacyjnych. W centrum uwagi znajdują się tu zwłaszcza badania dotyczące stosunków naukowych między Polską a państwami arabskimi. Uzupełnieniem tych projektów są badania analizujące Holokaust, wydarzenia wojenne i skutki wojny z długofalowej perspektywy. Dzięki nowym sposobom przedstawiania i objaśniania kontekstów społecznych i medialnych mają zostać dokładniej uchwycone długofalowe skutki drugiej wojny światowej.
Projekt cząstkowy 1
„No Sex Please, We are Catholic”. Reprodukcja i partnerstwo na styku między (de-)sekularyzacją a (de-)prywatyzacją religii w Irlandii i Polsce
Opracowanie: Michael Zok
Celem niniejszego projektu badawczego jest bliższe przyjrzenie się odmiennym rezultatom, otrzymywanym w najnowszych badaniach z zakresu socjologii religii – (de-)prywatyzacji i (de-)sekularyzacji. Posłuży do tego długofalowa historyczna analiza porównawcza dwóch społeczeństw wykazujących podobieństwa pod względem czynników kulturowych i historycznych (Irlandii i Polski), do których należy długa dominacja Kościoła katolickiego w debatach społecznych. W centrum uwagi znajduje się analiza specyficznych zależności od ścieżki oraz warunków, które wzmacniają lub osłabiają siłę oddziaływania norm „świeckich” bądź „kościelnych”. Naświetlone zostaną również czynniki, które umożliwiają(-iały) bądź utrudniają(-iały) „transformację wartości” w obu wybranych społeczeństwach. Dyskursy o reprodukcji i partnerstwie doskonale się do tego nadają, ponieważ konflikty społeczne właśnie w odniesieniu do reprodukcji i relacji między płciami nie stanowią bynajmniej „cichej rewolucji” (Inglehart), lecz są wyraźnie zauważalne. To, że taka „transformacja wartości” w społeczeństwie może dokonać się nader szybko, można stwierdzić na przykładzie irlandzkim: Między referendum, które nadało rangę konstytucyjną prawie całkowitemu zakazowi aborcji (1983), a tym, które ją pierwszy raz w dziejach Irlandii zalegalizowało (2018), minęło raptem 35 lat. Obu tym wydarzeniom towarzyszyły zacięte i pełne emocji debaty.
Analiza skupi się – zgodnie z metodą historycznej analizy dyskursu – z jednej strony na okresach nasilenia dyskursu, na przykład w wypadku debat społecznych o reprodukcji i partnerstwie (w związku z ustawodawstwem dotyczącym małżeństwa, rodziny, rozwodów, przerywania ciąży, antykoncepcji). Przy tej okazji zostanie przeanalizowany jak najbardziej reprezentatywny wybór źródeł i zawartych w nich treści, co pozwoli opisać prawidłowości i reguły dyskursu, które decydują o tym, co i w jaki sposób może być powiedziane. Kolejnym istotnym zagadnieniem są granice i ich przepuszczalność. Historyczna analiza dyskursu ma służyć wykazaniu, w jakich warunkach i w jakich konstelacjach władzy określone wypowiedzi przenoszono z dyskursu imaginacyjnego do wirtualnego i vice versa, oraz jakie czynniki sprawiały, że władza nad dyskursem przechodziła z jednego podmiotu na drugi. Szczególne znaczenie mają również związane z tym strategie obronne, służące utrzymaniu tej władzy. Władza nad dyskursem jest nie tylko wyznacznikiem władzy bądź rangi społecznej danego podmiotu, lecz wiąże się z nią również wdrażanie konstruowanych dyskursywnie koncepcji do praktyki społecznej i prawnej.
Ze względu na swoje ukierunkowanie projekt kładzie ponadto nacisk na fazy przyspieszonej modernizacji (charakteryzujące się różnicowaniem funkcjonalnym, wzrostem poziomu dobrobytu/wykształcenia itd.) po 1945 roku. W odniesieniu do Irlandii chodzi tu zwłaszcza o lata rządów Seána Lemassa i Jacka Lyncha (1959–1973) oraz lata dziewięćdziesiąte, kiedy społeczeństwo irlandzkie przeżywało odczuwalny wzrost dobrobytu i wyłonił się Celtic Tiger. Na ten drugi okres przypada ponadto ujawnienie skandali (dotyczących wykorzystywania seksualnego) w Kościele katolickim w Irlandii. W odniesieniu do Polski da się wykazać różne okresy przyspieszonego rozwoju społecznego (szczytowa faza stalinizmu, lata sześćdziesiąte i siedemdziesiąte, pluralizacja i demokratyzacja w latach dziewięćdziesiątych oraz rozwój potencjału gospodarczego od chwili przystąpienia do UE). Aby udało się przeanalizować w długofalowej perspektywie efekty tych okresów, a zwłaszcza akcesji do EWG (1973) i do UE (2004), objęty badaniem przedział czasu kończy się w roku 2015, ponieważ wtedy doszło też do jednej z ostatnich intensyfikacji dyskursu w obu społeczeństwach.
Projekt cząstkowy 2
Przyswajanie i rewitalizacja. Procesy negocjowania niemiecko-żydowskiego dziedzictwa kultury w Polsce
Opracowanie: Christhardt Henschel
W ramach programu priorytetowego 2357 Niemieckiej Wspólnoty Badawczej „Żydowskie dziedzictwo kultury” Christhardt Henschel realizuje razem z Kamilą Lenartowicz projekt tandemowy „Przyswajanie i rewitalizacja. Procesy negocjowania niemiecko-żydowskiego dziedzictwa kultury w Polsce”. Projekt został pozyskany przez prof. dr Ruth Leiserowitz wspólnie z dr. Ulrichem Knufinke z Bet Tfila – Zakładu Badań nad Architekturą Żydowską w Europie na Uniwersytecie Technicznym w Brunszwiku.
Tematem przedsięwzięcia badawczego jest ewolucja podejścia do żydowskiego dziedzictwa architektonicznego na przykładzie ochrony i użytkowania byłych synagog i innych budowli żydowskich w Polsce, zwłaszcza na byłych ziemiach niemieckich, jako elementu procesów przyswajania. Dzięki lepszej znajomości zachowanych obiektów w wielu miejscowościach wśród mieszkańców obudziło się zainteresowanie przywróceniem ich do świadomości publicznej jako miejsc żydowskiej kultury i historii, gdzie indziej zaś to organizacje międzynarodowe kierowały uwagę publiczną na „zapomniane” synagogi i cmentarze. Christhardt Henschel skupia się w swoich badaniach przede wszystkim na kwalifikacji historycznej tych procesów. Uwzględniając praktyki i dyskursy dotyczące ochrony zabytków w międzywojennej Polsce, burzenie bądź zmianę przeznaczenia synagog pod rządami nazistów oraz praktykę prawną odnoszącą się do majątku gmin żydowskich w powojennej Polsce, pyta o protagonistów, instytucje i dyskursy, od których zależał sposób traktowania synagog. Celem jest przy tym również ukazanie różnic między terenami Polski Centralnej a dawnymi ziemiami niemieckimi. Badacza interesuje także zagadnienie, jak zazębiały się ze sobą i uwidaczniały na szczeblu lokalnym krajowe i międzynarodowe dyskursy o żydowskim dziedzictwie materialnym. Innym ważnym kontekstem jest kulturowe przyswajanie dawnych ziem niemieckich przez nowych mieszkańców, którzy osiedlili się tam po 1945 roku. Znaleźli się wtedy w otoczeniu ukształtowanym w decydującej mierze przez Niemców. Projekt szuka odpowiedzi na pytanie, w jakim stopniu postrzegali w tym kontekście synagogi jako dziedzictwo jednoznacznie żydowskie (a tym samym „podwójnie obce”) lub jako część spuścizny niemieckiej.
Projekt cząstkowy 3
Die Liquidierung der griechisch-katholischen Kirche und die Politik des Vatikans gegenüber den griechischen Katholiken in der UdSSR und den Ländern des Warschauer Paktes (1939-1958)
Bearbeiterin: Viktoriia Serhiienko
Die Bearbeiterin wirkt dem internationalen und interdisziplinären Projekt „ Das globale Pontifikat von Pius XII.: Katholizismus in einer geteilten Welt. 1945-1958“ mit, das sich auf die Nachkriegszeit konzentriert und Fragen zur Rolle des Vatikans in der Wiederaufbauphase nach 1945, den sich abzeichnenden Konflikten zwischen dem kapitalistischen Westen und dem kommunistischen Osten sowie zu den Entkolonialisierungsprozessen im globalen Süden beantworten soll. Im Rahmen des Teilprojektes soll die Politik des Heiligen Stuhls bei der Liquidierung der griechisch-katholischen Kirchen und ihre Folgen in der späten stalinistischen Periode untersucht werden. Dabei geht es um eine länderübergreifende vergleichende Perspektive mit besonderem Augenmerk auf die Verflechtungen in der Politik und die Auswirkungen globaler Trends auf die lokale Situation. Die Bearbeiterin plant, das vielfältige Engagement des Vatikans, seine Informationsquellen und seine diplomatischen Instrumente zu rekonstruieren, um die komplexen Wechselwirkungen zwischen religiösen und politischen Aspekten zu erfassen. Zudem möchte sie die vor Ort angewandten und vom Vatikan unterstützten oder missbilligten Untergrundpraktiken verstehen. Des Weiteren analysiert sie einerseits formelle und informelle Interaktionen zwischen dem Vatikan und den kommunistischen Behörden bezüglich Gläubigen der aufgelösten griechisch-katholischen Kirche (insbesondere die Reaktion des Heiligen Stuhls auf den Bevölkerungsaustausch in den Grenzgebieten nach dem Krieg und die Operation „Weichsel“, unter deren Opfern auch griechische Katholiken waren). Eines der Hauptziele lautet, das Bild der sowjetischen Ukraine und der sowjetischen Religionspolitik aus der Sicht des Vatikans zu rekonstruieren.
Während des Berichtszeitraums hat sich die Bearbeiterin mich mit einem kleinen Aspekt des Projekts befasst, mit einem Thema, das von der Forschung übersehen wurde, nämlich die Politik des Vatikans nach dem Zweiten Weltkrieg gegenüber den griechisch-katholischen Zwangsumgesiedelten in Europa. Es lässt sich vermuten, dass der Heilige Stuhl eine wichtige Rolle bei der Unterstützung griechisch-katholischer Einrichtungen und griechischer Katholiken gespielt hat, die aus der Sowjetunion geflohen sind oder während des Krieges zwangsumgesiedelt wurden, wie die „Ostarbeiter“. Gleichzeitig untersucht sie, wie sich der Kalte Krieg auf die Art der Hilfe des Vatikans und seinen öffentlichen Diskurs über das Problem seiner Gläubigen auswirkte, die in der Nachkriegszeit als DPs in Westeuropa lebten. Momentan geht es um die diplomatische und politische Geschichte des Kalten Krieges, als man im Vatikan glaubte, dass es ein geheimes Abkommen zwischen der Sowjetunion und den Vereinigten Staaten über die Zwangsrepatriierung sowjetischer Bürger, die DPs waren, gab.
Projekt cząstkowy 4
Ländliche Gemeinden in Zentralpolen während der deutschen Besatzung und des Holocaust
Bearbeiter: Łukasz Krzyżanowski
Ziel des Projekts ist eine Studie zum Alltagsleben und der sozialen Beziehungen in den Dörfern und Kleinstädten Polens während der deutschen Besatzung und des Holocaust (1939–1945, Distrikt Radom des Generalgouvernements). Die wichtigste Quellenbasis des Projekts sind Archivmaterialien, die im Zuge der in Polen in der zweiten Hälfte der 1940er und in den 1950er Jahren durchgeführten Ermittlungen und Prozessen entstanden.
Aus einer Bottom-up-Perspektive untersucht das Projekt unter Auswertung der Aussagen von Zeugen und Angeklagten die Strategien, die von den lokalen Gemeinschaften entwickelt wurden, um in einem von ständiger Unsicherheit geprägten Leben, in dem Angst und das Gefühl der Bedrohung durch Terror und Gewalt – ausgeübt durch die Besatzer, aber oft auch durch Partisanen und Nachbarn – allgegenwärtig waren, mit der Realität, den Regeln der Besatzungsmacht und dem Hierarchiegefüge zurechtzukommen. Das Projekt ist die Fortsetzung einer zwischen 2018 und 2021 am Institut für Philosophie und Soziologie der Polnischen Akademie der Wissenschaften durchgeführten Forschungsarbeit.
Der Bearbeiter analysiert dazu unter anderem Kopien von Dokumenten, die hauptsächlich aus dem Archiv der Zweigstelle des Instituts für Nationales Gedenken (IPN) – Kommission für die Verfolgung von Verbrechen gegen das polnische Volk in Kielce stammen.
mar
