Wstęp

Postępujące usieciowienie świata powoduje rozszerzanie horyzontów badawczych poza znane obszary. Prowadzi zarazem do wyostrzenia uwagi na współzależności i wynikające z nich zagadnienia, których naukowcom nie udawało się wcześniej formułować z własnej perspektywy. Oprócz tych globalnych wyzwań badacze historii współczesnej mają również do czynienia z faktem, że w ostatnich dekadach dokonały się przemiany społeczeństwa, skutkujące nowymi zrachowaniami, zmianą sposobów myślenia oraz transformacją wartości. Potrzebna jest kontekstualizacja tych przeobrażeń.

Zwłaszcza pojęcia związane z makroprocesami, takie jak sekularyzacja i prywatyzacja, są źródłem nowych pytań, a nawet powstawania nowych podobszarów nauk historycznych. Nie mogły i nie mogą się one jednak rozwijać bez sprzeciwu, ponieważ tendencje do ujmowania historii w kategoriach narodowych również przeżywają renesans i wytwarzają napięcia w łonie całej dyscypliny. Okazuje się tu, że zagadnienia globalizacji jako przedmiot nauk historycznych mogą być opracowywane w bardzo różny sposób i muszą konkurować z przeciwstawnymi tendencjami.

Poszczególne projekty w tej dziedzinie badań są poświęcone bardzo różnym zagadnieniom dwudziestowiecznej historii. Wspólną cechą projektów są nowe punkty widzenia oraz umiejscowienie geograficzne podejmowanych zagadnień. Do analiz stosuje się rozmaite metody – od porównań po modelowe studia przypadków.

Spektrum tematyczne ulega rozszerzeniu dzięki implementacji przedsięwzięć finansowanych ze środków zewnętrznych i projektów kooperacyjnych. W centrum uwagi znajdują się tu zwłaszcza badania dotyczące stosunków naukowych między Polską a państwami arabskimi. Uzupełnieniem tych projektów są badania analizujące Holokaust, wydarzenia wojenne i skutki wojny z długofalowej perspektywy. Dzięki nowym sposobom przedstawiania i objaśniania kontekstów społecznych i medialnych mają zostać dokładniej uchwycone długofalowe skutki drugiej wojny światowej.

Projekt cząstkowy 1

„No Sex Please, We are Catholic”. Reprodukcja i partnerstwo na styku między (de-)sekularyzacją a (de-)prywatyzacją religii w Irlandii i Polsce

Opracowanie: Michael Zok

[English description here]

Celem niniejszego projektu badawczego jest bliższe przyjrzenie się odmiennym rezultatom, otrzymywanym w najnowszych badaniach z zakresu socjologii religii – (de-)prywatyzacji i (de-)sekularyzacji. Posłuży do tego długofalowa historyczna analiza porównawcza dwóch społeczeństw wykazujących podobieństwa pod względem czynników kulturowych i historycznych (Irlandii i Polski), do których należy długa dominacja Kościoła katolickiego w debatach społecznych. W centrum uwagi znajduje się analiza specyficznych zależności od ścieżki oraz warunków, które wzmacniają lub osłabiają siłę oddziaływania norm „świeckich” bądź „kościelnych”. Naświetlone zostaną również czynniki, które umożliwiają(-iały) bądź utrudniają(-iały) „transformację wartości” w obu wybranych społeczeństwach. Dyskursy o reprodukcji i partnerstwie doskonale się do tego nadają, ponieważ konflikty społeczne właśnie w odniesieniu do reprodukcji i relacji między płciami nie stanowią bynajmniej „cichej rewolucji” (Inglehart), lecz są wyraźnie zauważalne. To, że taka „transformacja wartości” w społeczeństwie może dokonać się nader szybko, można stwierdzić na przykładzie irlandzkim: Między referendum, które nadało rangę konstytucyjną prawie całkowitemu zakazowi aborcji (1983), a tym, które ją pierwszy raz w dziejach Irlandii zalegalizowało (2018), minęło raptem 35 lat. Obu tym wydarzeniom towarzyszyły zacięte i pełne emocji debaty. 

Analiza skupi się – zgodnie z metodą historycznej analizy dyskursu – z jednej strony na okresach nasilenia dyskursu, na przykład w wypadku debat społecznych o reprodukcji i partnerstwie (w związku z ustawodawstwem dotyczącym małżeństwa, rodziny, rozwodów, przerywania ciąży, antykoncepcji). Przy tej okazji zostanie przeanalizowany jak najbardziej reprezentatywny wybór źródeł i zawartych w nich treści, co pozwoli opisać prawidłowości i reguły dyskursu, które decydują o tym, co i w jaki sposób może być powiedziane. Kolejnym istotnym zagadnieniem są granice i ich przepuszczalność. Historyczna analiza dyskursu ma służyć wykazaniu, w jakich warunkach i w jakich konstelacjach władzy określone wypowiedzi przenoszono z dyskursu imaginacyjnego do wirtualnego i vice versa, oraz jakie czynniki sprawiały, że władza nad dyskursem przechodziła z jednego podmiotu na drugi. Szczególne znaczenie mają również związane z tym strategie obronne, służące utrzymaniu tej władzy. Władza nad dyskursem jest nie tylko wyznacznikiem władzy bądź rangi społecznej danego podmiotu, lecz wiąże się z nią również wdrażanie konstruowanych dyskursywnie koncepcji do praktyki społecznej i prawnej.

Ze względu na swoje ukierunkowanie projekt kładzie ponadto nacisk na fazy przyspieszonej modernizacji (charakteryzujące się różnicowaniem funkcjonalnym, wzrostem poziomu dobrobytu/wykształcenia itd.) po 1945 roku. W odniesieniu do Irlandii chodzi tu zwłaszcza o lata rządów Seána Lemassa i Jacka Lyncha (1959–1973) oraz lata dziewięćdziesiąte, kiedy społeczeństwo irlandzkie przeżywało odczuwalny wzrost dobrobytu i wyłonił się Celtic Tiger. Na ten drugi okres przypada ponadto ujawnienie skandali (dotyczących wykorzystywania seksualnego) w Kościele katolickim w Irlandii. W odniesieniu do Polski da się wykazać różne okresy przyspieszonego rozwoju społecznego (szczytowa faza stalinizmu, lata sześćdziesiąte i siedemdziesiąte, pluralizacja i demokratyzacja w latach dziewięćdziesiątych oraz rozwój potencjału gospodarczego od chwili przystąpienia do UE). Aby udało się przeanalizować w długofalowej perspektywie efekty tych okresów, a zwłaszcza akcesji do EWG (1973) i do UE (2004), objęty badaniem przedział czasu kończy się w roku 2015, ponieważ wtedy doszło też do jednej z ostatnich intensyfikacji dyskursu w obu społeczeństwach.

Projekt cząstkowy 2

Przyswajanie i rewitalizacja. Procesy negocjowania niemiecko-żydowskiego dziedzictwa kultury w Polsce

Opracowanie: Christhard Henschel

W ramach programu priorytetowego 2357 Niemieckiej Wspólnoty Badawczej „Żydowskie dziedzictwo kultury” Christhardt Henschel realizuje razem z Kamilą Lenartowicz projekt tandemowy „Przyswajanie i rewitalizacja. Procesy negocjowania niemiecko-żydowskiego dziedzictwa kultury w Polsce”. Projekt został pozyskany przez prof. dr Ruth Leiserowitz wspólnie z dr. Ulrichem Knufinke z Bet Tfila – Zakładu Badań nad Architekturą Żydowską w Europie na Uniwersytecie Technicznym w Brunszwiku.

Tematem przedsięwzięcia badawczego jest ewolucja podejścia do żydowskiego dziedzictwa architektonicznego na przykładzie ochrony i użytkowania byłych synagog i innych budowli żydowskich w Polsce, zwłaszcza na byłych ziemiach niemieckich, jako elementu procesów przyswajania. Dzięki lepszej znajomości zachowanych obiektów w wielu miejscowościach wśród mieszkańców obudziło się zainteresowanie przywróceniem ich do świadomości publicznej jako miejsc żydowskiej kultury i historii, gdzie indziej zaś to organizacje międzynarodowe kierowały uwagę publiczną na „zapomniane” synagogi i cmentarze. Christhardt Henschel skupia się w swoich badaniach przede wszystkim na kwalifikacji historycznej tych procesów. Uwzględniając praktyki i dyskursy dotyczące ochrony zabytków w międzywojennej Polsce, burzenie bądź zmianę przeznaczenia synagog pod rządami nazistów oraz praktykę prawną odnoszącą się do majątku gmin żydowskich w powojennej Polsce, pyta o protagonistów, instytucje i dyskursy, od których zależał sposób traktowania synagog. Celem jest przy tym również ukazanie różnic między terenami Polski Centralnej a dawnymi ziemiami niemieckimi. Badacza interesuje także zagadnienie, jak zazębiały się ze sobą i uwidaczniały na szczeblu lokalnym krajowe i międzynarodowe dyskursy o żydowskim dziedzictwie materialnym. Innym ważnym kontekstem jest kulturowe przyswajanie dawnych ziem niemieckich przez nowych mieszkańców, którzy osiedlili się tam po 1945 roku. Znaleźli się wtedy w otoczeniu ukształtowanym w decydującej mierze przez Niemców. Projekt szuka odpowiedzi na pytanie, w jakim stopniu postrzegali w tym kontekście synagogi jako dziedzictwo jednoznacznie żydowskie (a tym samym „podwójnie obce”) lub jako część spuścizny niemieckiej.

 

Projekt cząstkowy 3

Powojenny wymiar sprawiedliwości: Holokaust a procesy zbrodniarzy wojennych na Litwie radzieckiej

Opracowanie: Gintarė Malinauskaitė

[English description here]

Celem projektu badawczego jest analiza procesów zbrodniarzy wojennych w Litewskiej Socjalistycznej Republice Radzieckiej z okresu 1944–1989, poświęconych zbrodniom Holokaustu podczas drugiej wojny światowej. Po odzyskaniu niepodległości przez Litwę w roku 1990 większość skazanych została uznana przez społeczeństwo litewskie za ofiary sowieckiego systemu sądowniczego i zrehabilitowana. W ramach projektu ma zostać dokonana krytyczna nowa ocena prowadzonych na radzieckiej Litwie postępowań sądowych w sprawie zbrodni wojennych. 

Główną tezą badań jest to, że sala sądowa przeobraziła się w miejsce pamięci o Holocauście. Koncepcja metodyczna opiera się na mikrohistorycznej analizie wybranych procesów sądowych. Na podstawie dokumentacji procesowej i ówczesnych publikacji prasowych ma zostać przeanalizowane zachowanie uczestników radzieckich postępowań sądowych oraz medialna performatywność tych procesów. Uwzględnione zostaną przy tym także zagadnienia dotyczące płci: na ile przy okazji medializacji i inscenizacji procesów sądowych tworzył się bądź był konstruowany nowy radziecki ideał męskości i kobiecości? Przedsięwzięcie badawcze wnosi wkład w odpowiedź na pytanie o powstawanie podczas radzieckich procesów sądowych wzorców pamięci o Holokauście, ukazując ponadto związek między orzecznictwem, mediami, kształtowaniem pamięci i kategoriami płci na Litwie radzieckiej.