Wstęp

Od pewnego czasu zachodzą gruntowne przemiany funkcji historii i to zarówno w kontekście publicznej, jak i indywidualnej postawy wobec przeszłości. Rosnącemu prezentyzmowi społeczeństwa konsumpcyjnego towarzyszy coraz wyraźniejsza obecność przeszłości w przestrzeni publicznej, we wszelkiego rodzaju mediach, w rozrywce i w modelach spędzania czasu wolnego, w turystyce a nawet gospodarce. Treści historyczne pojawiają się w programach telewizyjnych, księgarniach i programach wycieczek turystycznych, dobrze sprzedają się gry osnute wokół tematów historycznych, gminy organizują jarmarki średniowieczne, subkulturowe środowiska są zafascynowane średniowieczem, dużym powodzeniem cieszą się różnego rodzaju rekonstrukcje historyczne, przedsiębiorstwa wykorzystują w reklamach tak czy inaczej pojętą „tradycję” a budując swą corporate identity, odwołują się do przeszłości. Retro i comeback to stałe elementy otoczenia współczesnego człowieka.

Częściowo procesy te można wiązać z silną ekonomizacją współczesnego dyskursu politycznego i społecznego, który pozostaje pod wpływem neoliberalizmu. Nie można tu jednak mówić o związku przyczynowo-skutkowym, ale raczej o symptomie głębokich przemian, mających swoje źródło w późnej nowoczesności. Równoczesna pluralizacja i indywidualizacja tożsamości i stylów życia obserwowana zarówno u pojedynczych ludzi, jak i całych zbiorowości, implikuje wcześniej nieznaną różnorodność i elastyczność form zastosowania historii, pojmowania historii i użycia historycznych narracji. Wydaje się, że po dwustu latach historyzmu, mamy obecnie do czynienia ze wzrostem znaczenia estetycznej funkcji przeszłości a dydaktyka historii i pedagogika muzealna muszą zmierzyć się z zasadniczymi pytaniami egzystencjalnymi.

Te właśnie, często sprzeczne zjawiska są przedmiotem projektów opracowywanych w ramach tego programu badawczego. Na plan pierwszy wysuwają się kwestie funkcji i funkcjonalizacji historii, jej użycia i zastosowań a także zmian w pojmowaniu historii oraz zmiany znaczenia takich kategorii jak autentyczność „kostiumu historycznego“ w społeczeństwie konsumpcyjnym. Analizie poddany zostanie również wpływ tych procesów na rolę i społeczną wagę historiografii. Wiąże się to z uwzględnieniem znaczenia przeszłości dla wychowania obywatelskiego i legitymizacji politycznej, jednak opisywany program badawczy wykracza daleko poza ramy nakreślone przed badania nad pamięcią i polityką historyczną.

Dlatego też interesujące wydaje się analizowanie jak w poszczególnych epokach na terenie Europy Środkowo-Wschodniej rozkładało się w czasie zastosowanie historii i jak w związku z tym powstawały się i upowszechniały różnorodne jej nośniki. Nośnikom informacji (szeroko rozumianym) a także transmedialnemu transferowi przypada tu równie istotna rola, co ich twórcom oraz aktorom społecznym transferu. Analizie poddawane będą utrwalone postaci, wydarzenia, miejsca i tematy, funkcjonujące w pamięci obrazy i narracje a także rozpowszechnione w danej zbiorowości obrazy obcego i obrazy jej samej, coraz bardziej zmienne, elastyczne i pluralistyczne. Ważną kategorią badawczą będzie w tych analizach pokolenie.

Obecna sytuacja w Polsce jest pod wieloma względami symptomatyczna dla procesów zachodzących w innych krajach i społeczeństwach Europy, zarazem wykazuje wiele cech szczególnych, wynikających ze specyfiki historycznej i kulturalnej. Z tego względu jest dobrym punktem wyjścia dla analiz transregionalnych lub porównawczych.

Projekt cząstkowy 1

Infrastrutury kultury historycznej

Opracowanie: Magdalena Saryusz-Wolska

[English description here]

Począwszy od eksplozji badań pamięci, zwanej memory boom, w latach 90. XX wieku upowszechniły się prace nad obecnością historii w kulturze. W badaniach humanistycznych z tego zakresu dominują semantyczne analizy reprezentacji przeszłości. Przyglądając się publikacjom na ten temat, łatwo dostrzec koncentrację na tekstach literackich, dziełach artystycznych, rytuałach politycznych i miejscach pamięci. Istota tego typu badań uzasadniania jest faktem, że pamięć kulturowa stanowi zjawisko dyskursywne i jako takie pozostaje w ścisłej relacji z rzeczywistością społeczną. Dyskursy pamięci traktowane są jak sejsmografy, które umożliwiają wgląd w przemiany tożsamości i porządków społecznych.

Badacze pamięci wielokrotnie formułowali zalecenia dotyczące rozwoju metodologii, ale jedynie z rzadka wdrażano je w życie. Dotyczy to także silniejszej koncentracji na aktorach i instytucjach kultury pamięci. Można się im dokładnie przyjrzeć, stosując metody mikrohistorii i mikrosocjologii. Pamięć kulturowa nie powstaje bowiem z niczego. Jest „wytwarzana” i „stosowana”. W tym kontekście odpowiedniejsza od pojęcia kultury pamięci wydaje się kategoria kultury historycznej. O ile kultura pamięci obejmuje przede wszystkim kulturowe reprezentacje przeszłości, to kultura historyczna odnosi się także – jak zauważył Jörn Rüsen – do praktyk społecznych.

Niniejszy projekt podąża za tymi przesłankami, koncentrując się na wytwarzaniu i stosowaniu kultury historycznej z perspektywy zarówno infrastrukturalnej, jak i ekonomicznej. Orientuje się na metodach proponowanych przez tzw. Science and Technology Studies oraz Infrastructure Studies. Oba podejścia akcentują znaczenie materialno-technologicznej podbudowy dla procesów wytwarzania wiedzy. Przez analogię można przyjąć, że czynniki materialno-techniczne formują też praktyki społeczne zorientowane na historię.

Organizacyjne i ekonomiczne zaplecze kultury historycznej pozostaje z oddali „niewidoczne”. Nie dostrzeże się go za pomocą metod hermeneutycznych, lecz jedynie poprzez szczegółowe badanie procesów zachodzących za kulisami wydawnictw czy redakcji prasowych i radiowo-telewizyjnych. Identyfikację poszczególnych aktorów i instytucji zaangażowanych w tworzenie społecznych wyobrażeń o przeszłości umożliwia jednak ustrukturyzowana analiza produkcji i recepcji kultury historycznej, w tym: filmów historycznych, audycji telewizyjnych, muzeów, uroczystości jubileuszowych czy ofert turystycznych. Sprawy infrastrukturalne i finansowe omawiane są często podczas wewnętrznych dyskusji, nieobecnych w komunikacji publicznej. Autorzy i autorki, redaktorzy i redaktorki, producenci i producentki kultury historycznej negocjują honoraria, ustalają terminy, planują podróże itd. Kwestia pieniędzy jest fundamentalna zarówno dla przedsiębiorstw komercyjnych, w tym wydawnictw, firm produkcyjnych czy eventowych, jak i dla instytucji finansowanych publicznie. Do tego dochodzą ograniczenia natury biurokratycznej: prawo przetargowe, wymogi konkursowe czy terminy rozliczania projektów, które nierzadko decydują o ich funkcjonowaniu. Patrząc na kulturę historyczną z tej perspektywy, łatwo dostrzec, że ekonomia i biurokracja kształtują ją w niemniejszym zakresie niż zalecenia polityczne.

W obliczu tak oczywistej roli pieniędzy dla kultury historycznej zastanawiające jest, dlaczego temat ten pozostaje w dużej mierze niezbadany. W niniejszym projekcie podejmowany jest on zarówno w ujęciu synchronicznym, jak i diachronicznym. Z jednej strony chodzi o strukturalne uwarunkowania ekonomii kultury historycznej, z drugiej zaś o jej rozwój. Nie jest to bowiem nowe zjawisko. Podczas gdy w dawniejszych epokach istotna rola przypadała mecenasom, nadzorującym pracę artystów odwołujących się do motywów historycznych, w nowoczesności zwiększyła się regulująca rola rynku. Ponieważ duże odległości i wysokie ceny często uniemożliwiały ludziom osobisty udział w uroczystościach publicznych, kontakt z dziełami malarstwa historycznego czy lekturę literatury historycznej, ograniczano się do zakupów tanich reprodukcji lub medali jubileuszowych z odpowiednimi motywami czy do prenumeraty powieści przedrukowywanych w prasie. W drugiej połowie XIX wieku wytworzył się popyt na fotografie obiektów historycznych czy parad wojskowych. Rozwój mediów w XX wieku przyspieszył zaś proces uobecniania się historii w teraźniejszości, który został dotychczas zbadany z punktu widzenia politycznego, nie zaś z perspektywy ekonomicznej. Pojedyncze prace z tego zakresu koncentrują się na zagadnieniach historii gospodarczej.

Danych na temat kosztów, przychodów i regulacji w obrębie kultury historycznej mogą dostarczyć tylko pogłębione, mikrohistoryczne studia przypadków. Identyfikacja ogólnych struktur i mechanizmów rozwoju wymaga jednak precyzyjnego wyboru materiału do analizy. Wielu istotnych informacji mogą dostarczyć źródła z krajów środkowoeuropejskich, w tym Polski, ponieważ panowały w nich w XX wieku różne systemy gospodarcze. Pogląd, jakoby kultura historyczna podlegała przede wszystkim czynnikom politycznym, jest w świetle tego projektu bardzo uproszczony. Nawet w epoce realnego socjalizmu pieniądze odgrywały dużą rolę podczas budowy muzeów, produkcji filmów czy działań na rzecz wspierania sztuki. Niemniej istotne są przemiany kultury historycznej w obliczu transformacji gospodarczej na przełomie XX i XXI wieku.

Projekt cząstkowy 2

History as Instrument of the Polish Diplomacy towards Germany 1918-1939

Opracowanie: Bartosz Dziewanowski-Stefańczyk

New states in East-Central Europe began to shape their self-images after 1918 using mostly historical arguments in order to set specific boundaries and defend the right to sovereign existence in a broader context. In terms of state propaganda, Poland represents a very interesting example, since it bordered the most important of the central states – Germany – and was forced to counter its diplomatic-revisionist offensive. Here the border issues and corridor propaganda were of paramount importance. The Polish governments after 1918 tried to underline the right of existence of the state and to create its external image by history. Therefore, as early as 1918, the Polish Ministry of Foreign Affairs created the guidelines for their "foreign propaganda". For these reasons, the foreign historical policy of that time (then called propaganda) can be seen as a forerunner of today's historical diplomacy in Poland. To understand the use of history in international relations in the late modern period, it is necessary to examine the application of history in the interwar diplomacy.
So far, however, little research has been done on the use of history by the Polish diplomacy towards Germany. Therefore, the aim of the research project is to analyze the use of history and memory by Polish diplomacy, and non-official actors towards Germany in the years 1918-1939. Although the main focus is on foreign history policy, a broader contextualization is also regarded by considering other types of cultural diplomacy related to Germany.
The term foreign history policy used here is understood as “the state's effort to promote the desired image of its own history or a certain aspect of its history abroad” (Jan Rydel). The method chosen is based on the study of history politics, which consists of an analysis of its forms and means, contents, functions, actors and contexts. In addition, the project is methodically based on the theory of soft power and on the nation branding approach. In addition to the activities of the official actors such as the Foreign Office, the Polish Embassy in Berlin and the consulates, selected scientific institutes, press articles, state-sponsored historical exhibitions, film screenings, historians' congresses and publications intended for Germany, holidays and celebrations of Polish institutions in Germany as well as speeches by politicians and diplomats in Germany are examined. In order to achieve the aims of the project, the following research questions are asked: what were the guidelines regarding foreign history policy towards Germany; were there similar guidelines for all institutions dealing with German issues? Was there a coherent vision of Polish history and what image of Poland was desired? One of the key questions is whether there were specific Polish guidelines for particular regions in Germany. It is also important to see how the message has changed depending on the political developments in Poland and Germany. The next step of the project is to compare the functions of history in interwar Polish politics towards Germany with the historical diplomacy of the Polish People's Republic and Poland after 1989.