Potocki – Zaleski – Malinowski

Zróżnicowane początki nowoczesnej etnologii były tematem ostatniego wykładu z jesiennego cyklu organizowanego przez wileńską filię Niemieckiego Instytutu Historycznego w Warszawie. Cykl odbywał się we współpracy z Uniwersytetem Wileńskim i Litewskim Instytutem Historycznym.

Wykład wygłosił 26 listopada prof. dr Thomas Wünsch z Uniwersytetu w Pasawie. Chciał on zachęcić do refleksji o narodzinach nowoczesnej etnologii. Czy zaczęła się ona dopiero od Bronisława Malinowskiego? Historyk wyraził pogląd, że pochodzącego z Podola pisarza-podróżnika Jana Potockiego, który postrzegał siebie samego jako „nowoczesnego Herodota”, można określić mianem pioniera etnologicznych badań terenowych.

Wykład zogniskował się na francuskojęzycznych relacjach Potockiego z podróży, które oddawał do druku na własny koszt w osiemnastowiecznej Warszawie. Wünsch przedstawił Potockiego jako przedstawiciela nowoczesnej kultury podróżowania, a za cechę, która go wyróżniała, uznał udokumentowanie i zaprezentowanie wszystkich jego podróży – po Dolnej Saksonii , Holandii, Egipcie, Maroku, Turcji i rozległych połaciach Rosji.  Autor wykładu skupił się na relacji Potockiego z wyprawy przez stepy Astrachania i na Kaukaz (Voyage dans des steppes d’Astrakhan et du Caucase, 1797–1798).

Wünsch argumentował, że Potocki połączył w swoich pismach podróżnych etnologię uprawianą „z fotela” z metodą obserwacji uczestniczącej. Pochodzący ze środowiska szlacheckiego Potocki rezygnował w swoich zwartych opisach obcych kultur z generalizacji i porównywania fenomenów kulturowych. Wünsch podkreślił, że Potocki był kimś więcej niż spacerowiczem. Szukał kontaktu z ludźmi, chciał zrozumieć ich praktykę kulturową oraz obyczaje i mentalności, rezygnował zaś z kategoryzacji innych narodów.

Na zakończenie wykładowca przekonywał, że metodyczny sposób postępowania Potockiego w przedstawianiu obcych kultur uczynił go jednym z protoplastów nowoczesnej etnologii. To ważne spostrzeżenie oraz ówczesna i współczesna recepcja Potockiego znalazły się również na pierwszym planie dyskusji z publicznością.

Thomas Wünsch jest profesorem współczesnej i najnowszej historii Europy Wschodniej i jej kultur na Uniwersytecie w Pasawie. Ostatnio ukazała się pod jego – i Eckharda Leuschnera – redakcją książka: Das Bild des Feindes. Konstruktion von Antagonismen und Kulturtransfer im Zeitalter der Türkenkriege. Ostmitteleuropa, Italien und Osmanisches Reich, Berlin 2013. Profesor Wünsch jest przewodniczącym Rady Naukowej NIH w Warszawie.