Konferencja w Niemieckim Instytucie Historycznym w Warszawie (DHIW) w czwartek, 31 marca i piątek, 1 kwietnia 2022 r.
Bibliomigrancy w kontekście polsko-niemieckim od II wojny światowej
Koncepcja / organizacja: Vanessa de Senarclens (senarclv@hu-berlin.de)
Historyk Robert Darnton opisywał historię książki jako żywy obieg komunikacyjny – „a communication circuit”typo3/, w którego materialnej produkcji, dystrybucji i oddziaływaniu bierze udział duża liczba podmiotów i instytucji – od autora po drukarza i księgarza, poprzez wiele przestrzeni prywatnych oraz publicznych takich jak salony, kawiarnie, biblioteki, w których czytelnicy interpretują i adaptują książkę oraz o niej dyskutują. W badanym przez Darntona XVIII wieku owe kręgi komunikacyjne tworzyły żywe sieci, które często wchodziły ze sobą w interakcje pod radarem państwowej kontroli. Krętymi i często zakazanymi drogami transportowano książki przez całą Europę – z Paryża do Warszawy, z Drezna do Londynu, z Genewy do Lipska. Tytuł niniejszego kolokwium – „Bibliomigrancy w kontekście polsko-niemieckim od II wojny światowej” – umieszcza książki jako nośniki historii materialnej, ale także niematerialnej w kontekście, w którym krąg komunikacyjny jest pod silnym wpływem pamięci o II wojnie światowej. Po ataku nazistowskich Niemiec na Polskę w 1939 roku do zakończenia wojny w 1945 roku 70–75 procent polskich zbiorów bibliotecznych uległo zdziesiątkowaniu, zniszczeniu lub rozproszeniutypo3/. Według obliczeń z 2015 roku spośród 22,6 miliona tomów zgromadzonych w polskich bibliotekach przed 1939 rokiem ocalała tylko niespełna jedna trzeciatypo3/. Po przesunięciu granicy polsko-niemieckiej na linię Odry i Nysy w sierpniu 1945 roku natomiast miliony książek z prywatnych, kościelnych, a także wywiezionych publicznych zbiorów Pruskiej Biblioteki Państwowej znalazło się w nowym kontekście narodowym. Z polskiej perspektywy traktowano te „pozostawione” książki z niemieckich bibliotek jako własność państwową i jako taką chroniono przed dalszymi rabunkami i zniszczeniami. Polska próbowała również nie dopuszczać do wywożenia „książek-trofeów” do Związku Radzieckiego. Według polskiej ustawy z 6 maja 1945 roku były one „opuszczone i porzucone”typo3/. Stosownie do tego określa się te książki z byłych niemieckich zasobów bibliotecznych mianem „zabezpieczonych zbiorów książkowych” i traktuje jako „rekompensatę” za rozmyślne niszczenie polskich archiwów i bibliotek podczas wojny – chociaż zupełnie niewystarczającą i nieproporcjonalną. W RFN i NRD, a może szczególnie w zjednoczonych Niemczech książki te są kojarzone z takimi pojęciami jak „strata”, „bolesna luka” czy „rozdarcie spuścizn i zbiorów”typo3/. Symbolem tego rozdarcia jest z pewnością VIII symfonia Beethovena: rękopis pierwszej, drugiej i czwartej części jest przechowywany w Staatsbibliothek w Berlinie, a część trzecia Tempo di menuetto w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowietypo3/.
Opierając się na pojęciu bibliomigrancy B. Venkata Maniegotypo3/, pragniemy podczas tej konferencji wysunąć na pierwszy plan historie migracji książek między Niemcami o Polską od 1939 roku. Neologizm, oparty na angielskim słowie migrancy, wskazuje nie tyle na jakieś wydarzenie – migrację z jednego kraju do drugiego czy z jednego języka do drugiego – lecz raczej na pewien stan, który trwa i się rozwija. W pojęciu bibliomigrancy mieści się zarówno podróżowanie książek w przestrzeni i czasie, jak ich ulegająca zmianom semantyzacja w obrębie przestrzeni geograficznych, politycznych, instytucjonalnych i językowych. Oprócz migracji książek na naszej konferencji będzie mowa również o ich pozycji w instytucjach, do których są włączane lub w których są choćby tylko przechowywane.Chcemy się przyjrzeć zmieniającemu się statusowi książek, a także relacjom między pamięcią, przypominaniem i zapominaniem, które do dziś pozostają sprawą zapalną na linii Polska – Niemcy. Od całych 75 lat książki te są przedmiotem dwóch całkowicie różnych narodowych narracji. Abstrahując od kilku inicjatyw naukowców, zredukowano je do wymiaru polityczno-symbolicznego związanego ze skutkami wojnytypo3/. Książki te są przechowywane w bibliotekach uniwersyteckich (Łódź, Kraków, Wrocław, Warszawa), często jednak bez objaśnienia kontekstu, wystarczającego skatalogowania i podania proweniencji, „przeniesione, przechowywane i zapomniane”, jak udało mi się wykazać na przykładzie wydania Philosophie de l’Histoire Woltera z 1765 rokutypo3/. A jednak książki te mają coś wspólnego: po obu stronach Odry i Nysy chodzi o historie utraty i żałoby. W programowym artykule z 2017 roku pod tytułem Die Provenienz der Kultur. Von der Trauer des Verlusts zum universalen Menschheitserbe Bénédicte Savoy orędowała za otwartym podejściem do proweniencji obiektów z dziedziny historii sztuki, czyli dróg, którymi trafiły one do zbiorów europejskich na przestrzeni XVIII i XIX wieku. Pokazywała, jak można wyjść z żałoby przez opowiadanie historii wzajemnego oddziaływania i splecenia jako wspólnego europejskiego dziedzictwa i dzielenie się niątypo3/. W przeciwieństwie do obiektów z dziedziny historii sztuki, którymi zajmuje się Savoy, książki, które nas tu interesują, rzadko bywają wystawiane w muzeach, często zaś zaniedbywane i zapominane. Są jednak w równej mierze świadectwem wspólnej europejskiej historii, sięgającej czasu daleko przed rokiem 1939typo3/. Niemal ziszczone marzenie o rozległej, fascynującej i budującej pokój bibliotece światowej, w której wszystkie książki są powszechnie dostępne za pośrednictwem mediów cyfrowych, ma w sobie również coś abstrakcyjnego. Ponowne odkrycie „przyjemności z książki” wiąże się jak wykazuje Michael Hagner – z opowieściami, badaniem proweniencji i subiektywnym przyswajaniemtypo3/.Na tej konferencji chcemy wydobyć książki z ich politycznego martwego pola i potraktować je jako żywy Geschichtsdingtypo3/, łącznie z ich „biografią”typo3/typo3/oraz aspektami kulturowymi, społecznymi i politycznymi.
Awizowane zagadnienia i tematy
- Przykłady pojedynczych pozycji ze zbiorów polskich lub niemieckich, które podczas wojny zostały wyrwane ze swojego kontekstu instytucjonalnego lub zgoła całkowicie zniszczone.
- Historia dróg i oddziaływania poszczególnych pozycji – także jako „zaginionych”, nieobecnych, zniszczonych obiektów w polskiej i niemieckiej pamięci kulturowej.
- Ranga tych książek w dyskursie politycznym i dyplomatycznym zarówno w Polsce, jak i w Niemczech. Czy potrafimy zidentyfikować kluczowe momenty w traktowaniu tej sprawy dyplomatycznej od 1945 roku, zarówno w stosunkach między NRD a PRL, jak i między Polską a RFN?
- Co robią zmieniające się konteksty z obiektem w postaci książki, ale również jakie skutki osiąga taka książka w różnych zmieniających się otoczeniach społecznych i politycznych?
Konferencja odbędzie się we współpracy z Niemieckim Instytutem Historycznym w Warszawie i w jego pomieszczeniach. Niemiecki Instytut Historyczny w Warszawie (DHIW) zapewni również tłumaczenia podczas konferencji.
Języki: niemiecki, angielski, polski
Termin składania propozycji referatów wraz z krótkim opisem: 1 września 2021 r.
