Działać jak państwo

O „Federalnych kompetencjach i federalnym działaniu krajów w imperium habsburskim” mówiła 6 maja 2019 r. w Pradze dr Jana Osterkamp z Monachium. W wykładzie zorganizowanym wspólnie przez praską filię NIH w Warszawie, monachijskie Collegium Carolinum, Instytut Masaryka oraz Archiwum Czeskiej Akademii Nauk przedstawiła temat swojego projektu habilitacyjnego.

Na wstępie referentka zauważyła, że dzieje federalizmu są tradycyjnie opowiadane jako dzieje państw, które łączą się we wspólny związek. Przykładem mogą być Szwajcaria i Stany Zjednoczone Ameryki. Także historycy federalizmu w Niemczech wciąż kładą nacisk na zagadnienia państwowości, suwerenności i kompetencji krajów. „Zogniskowanie” historii federalizmu na zagadnieniu „umowy związkowej” w odniesieniu do przypadku Austro-Węgier stanowi zaś według dr Osterkamp pewien problem. Jak podkreśliła, w monarchii habsburskiej nigdy nie doszło do traktatowego połączenia się krajów koronnych w „związek”.

Referentka nie skupiała się na tym, czy kraje koronne były państwami w rozumieniu prawa konstytucyjnego bądź międzynarodowego. Naświetliła natomiast zagadnienie, na ile miały one w „Kakanii” zdolność do decydowania samemu o własnych sprawach we wspólnym organizmie politycznym. W różnych dziedzinach polityki toczyły one zmagania o zdolność, wiedzę i zasoby, dzięki którym mogłyby działać jak państwa. Kraje koronne skrzętnie zajęły się nowymi zadaniami państwowymi w XIX wieku, takimi jak powszechna edukacja, opieka społeczna, modernizacja rolnictwa i różnego rodzaju infrastruktura.

Jana Osterkamp podkreśliła, że znaczenie Czech w cesarstwie habsburskim zależało w wysokim stopniu od mobilizacji protagonistów, instytucji i zasobów. Chociaż w Czechach nie było rządu krajowego ani krajowych ministerstw, to Czechy i inne kraje koronne stworzyły w XIX wieku rozliczne i różnorodne instytucje zastępcze. Najbardziej znanym przykładem jest oświata. Zdaniem uczonej spór o szkoły powszechne i miejskie między państwem a krajami zmienił politykę szkolną dzięki „oddolnym” impulsom i doprowadził do rozmaitych kooperacji podmiotów państwowych i niepaństwowych, między krajami, krajowymi radami szkolnymi, organizacjami nauczycieli, rodzicami i uczniami oraz gminami. Zapoczątkowana nacjonalizacją oświaty konkurencja na ziemiach czeskich doprowadziła w sumie do zwiększania się oferty edukacyjnej dla wszystkich grup ludności. Inaczej przedstawiała się natomiast sytuacja w Galicji. Jana Osterkamp uznała, że federalizm był jedną z przyczyn zarówno spoistości, jak i rozpadu imperium habsburskiego. Z jednej strony mógł oddziaływać integracyjnie, gdyż instytucje, które umożliwiały polityczne współdecydowanie w sprawach regionalnych, były jej zdaniem bliżej obywateli. Dezintegracyjnie oddziaływał zaś w ten sposób, że tworzył „państwa w państwie”, których spoistość wymagałaby poczucia wspólnoty, solidarności i wzajemnej lojalności.

Dr Jana Osterkamp studiowała nauki prawne w Berlinie i Pradze, specjalizując się w historii i filizofii prawa. Od 2007 roku jest pracownicą naukową i kierowniczką projektów w Collegium Carolinum w Monachium. Ostatnio wydała: Kooperatives Imperium. Politische Zusammenarbeit in der späten Habsburgermonarchie, Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 2018.