Historyczne badania nad nacjonalizmem z dzisiejszej perspektywy

Po okresie regresu w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku historyczne badania nad nacjonalizmem przeżywały boom w latach osiemdziesiątych. Przemiany te obserwuje Stefan Berger, profesor historii społecznej i dyrektor Instytutu Ruchów Społecznych na Uniwersytecie Zagłębia Ruhry w Bochum, który omówił ten temat 24 lutego 2020 roku. Był to jeden z cyklu „Wykładów poniedziałkowych”, organizowanego wspólnie przez filię warszawskiego NIH i Uniwersytet Wileński.

Prof. Berger mówił nie tylko o fazach rozwoju historycznych badań nad nacjonalizmem, lecz przedstawił również obecne wyzwania dla tej dziedziny badawczej. W swoim wywodzie skupił się między innymi na zagadnieniu, jakie znaczenie społeczno-polityczne mają badania nad nacjonalizmem w dobie globalnych prawicowych populizmów.

Wykładowca wskazał, że badania nad nacjonalizmem, który w jego opinii jest jedną z najpotężniejszych ideologii nowoczesnego świata, objęły w błyskawicznym tempie cały glob. Swój renesans przeżyły po zakończeniu zimnej wojny, między innymi w okresie postkomunizmu. Stefan Berger podał przykład Wielkiej Brytanii w latach osiemdziesiątych, gdzie nacjonalizm powrócił wraz z politycznym zwycięstwem konserwatywnej premier Margaret Thatcher. Jego zdaniem próbowano wtedy doprowadzić do powrotu Zjednoczonego Królestwa do wartości wiktoriańskich.

Referent przedstawił wczesne dyskursy na temat narodu i przednowoczesnych nacjonalizmów, demonstrując, jak rozwijały się badania nad nacjonalizmem. W tym celu dokonał krótkiego przeglądu najbardziej wpływowych koncepcji. Należały do nich np. – wciąż bardzo istotne dla debat o nacjonalizmie – fundamentalne studia czeskiego historyka Miroslava Hrocha, czechosłowacko-brytyjskiego antropologa, socjologa i filozofa Ernesta Gellnera oraz zwolenników zwrotu konstruktywistycznego w tych badaniach – Benedicta Andersona i Erica Hobsbawma.

Druga część wykładu była poświęcona obecnym wyzwaniom dla badań nad nacjonalizmem. Prof. Berger skierował uwagę przede wszystkim na nowe koncepcje transnarodowe i tendencje globalizujące. Wskazał na szerokie spektrum badań transnarodowych i porównawczych na temat nacjonalizmów złożonych – w odniesieniu do różnych reżimów terytorialnych – i omówił ich wpływ na rozwój nacjonalizmów. W tym kontekście zajął się Janusowym obliczem nacjonalizmu oraz rozróżnieniem między „dobrym” a „złym” nacjonalizmem. Mówił również o wyzwaniach związanych z podejściem przekrojowym, a także o denacjonalizacji historiografii. 

Na zakończenie wykładowca zajął się psychologicznym wyzwaniem nacjonalizmu i zagadnieniem, jak można uniknąć potencjalnie śmiertelnych antagonizmów. Podczas późniejszej dyskusji była mowa o kwestiach teoretycznych, np. znaczeniu konstruktywizmu, roli indyferentyzmu narodowego oraz o zagadnieniu wpływu studiów kulturowych na obecne badania nad nacjonalizmem. Innymi tematami rozmowy z publicznością były polityzacja nacjonalizmu, walka o europejską pamięć i polityka historyczna Unii Europejskiej w kontekście badań nad nacjonalizmem.