13 listopada 2020 roku odbyła się konferencja online „Violence and the Crisis of Governance in East Central Europe, 1905-1925”. Wydarzenie zorganizował Litewski Instytut Historyczny we współpracy z filią warszawskiego NIH w Wilnie. Naukowcy z różnych krajów dyskutowali o złożonym związku między rozpadem państw a przemocą w Europie Środkowo-Wschodniej w pierwszych dekadach XX wieku.
Referaty omawiały rozmaite grupy stosujące przemoc i ich relacje z podmiotami państwowymi. Wśród tematów znalazły się paramilitaryzm, warlordism, terror, pogromy i polityka demograficzna. Referat wprowadzający prof. dr. hab. Johna Horne’a z Dublina pod tytułem „When Did the Great War End?” zademonstrował, że do zrozumienia dziejów I wojny światowej konieczne jest wypracowanie transnarodowego sposobu pojmowania źródeł, natury i skutków przemocy.
Panele zorganizowano według klucza tematycznego. Wystąpienia wygłoszone w pierwszym panelu naświetlały związki między ładem społecznym, przemocą administracyjną i przestępczością podczas I wojny światowej i po niej. Sesję otworzył dr Andrea Griffante z Wilna referatem o administracji wojskowej, przemocy i ludności cywilnej na Litwie w latach 1914–1918. Zauważył, że przemoc fizyczna służyła jako instrument do wymuszania posłuszeństwa ludności, a w ten sposób usiłowała zaburzyć spójność miejscowego społeczeństwa. Litewski historyk dr Vytautas Petronis z Wilna przedstawił następnie temat bandytyzmu na Litwie w latach 1914–1920. W swoim referacie skoncentrował się na history from below (historii oddolnej) i powiedział, że zjawisko bandytyzmu należy postrzegać jako efekt uboczny przemocy wojskowej skierowanej przeciwko lokalnej ludności.
Tematem drugiego panelu była przemoc po I wojnie światowej na Węgrzech, w Polsce i na Litwie. Historyk prof. dr hab. Béla Bodó z Bonn wygłosił referat o zbiorowej biografii i motywacjach prawicowych grup paramilitarnych w fazie „białego terroru” na Węgrzech. Dr hab. Jochen Böhler z Jeny omówił następnie działania formacji paramilitarnych podczas walk o polskie kresy zachodnie. Według niego grupy te realizowały własny program walk i funkcjonowały poza regularnymi państwowymi siłami zbrojnymi. Podczas konfliktu granicznego w niektórych sytuacjach uciekały się jednak do ich pomocy również władze państwowe. Historyk dr Tomas Balkelis z Wilna analizował w swoim referacie logikę przemocy podczas wojny polsko-litewskiej, która trwała od 1920 do 1923 roku. Jego zdaniem ów konflikt o polsko-litewską strefę neutralną demonstruje, jak Polska i Litwa jako nowoczesne państwa narodowe próbowały wpajać poczucie przynależności narodowej ludziom z peryferii realizowanych przez siebie projektów narodowych. Argumentował w ten sposób, że przemoc była ważnym instrumentem tworzenia narodów, który skłaniał ludzi do przyjmowania tożsamości narodowej – głównie z chęci przeżycia i zapewnienia sobie bezpieczeństwa.
Panel „Kryzysy, redystrybucja i epidemie” skupił się na roli kolei w Europie Środkowo-Wschodniej po zakończeniu I wojny światowej. prof. dr hab. Maciej Górny z Warszawy, były pracownik warszawskiego NIH, przedstawił dwie sprzeczne strony kolei. Uznał je za ważny element nowo powstałego państwa narodowego, wskazał jednak, że na dworcach i w pociągach dochodziło do ataków na różne grupy ludności (zwłaszcza na Żydów). Historyk podkreślił wpływ kolei na szerzenie się przemocy. W nawiązaniu do tego dr Łukasz Mieszkowski z Warszawy omówił przemoc symboliczną i fizyczną w walce z tyfusem w polskich kolejach i punktach repatriacyjnych w latach 1918–1922. Przeglądowo opisał w ten sposób polską walkę z kryzysem sanitarnym i epidemiologicznym w okresie po I wojnie światowej. Skupiając się szczególnie na teorii i praktyce tzw. pociągów dezynfekcyjnych i kąpielowych, które bywały niekiedy kontrproduktywne, dr Mieszkowski wskazywał, że pociągi te nie rozwiązywały problemów zdrowotnych, lecz wręcz przeciwnie – mogły stanowić bezpośrednie niebezpieczeństwo dla zdrowia. Ponadto mniejszości obarczano odpowiedzialnością za roznoszenie chorób. Ówczesną politykę higieniczną można więc jego zdaniem uważać za nową formę społecznej kontroli ludności.
Uczestnicy ostatniego panelu zajęli się tematem antysemityzmu. Dr Darius Staliūnas z Wilna i dr Raul Carstocea z Leicester wygłosili referaty o antysemickiej przemocy na Litwie i w Rumunii. Na podstawie studium przypadku pogromu w Poniewieżu litewski historyk dr Staliūnas przybliżył zagadnienie pogromów dokonywanych przez wojsko na Litwie w 1919 i 1920 roku. Rumuński historyk dr Carstocea przedstawił obszerną i szczegółową analizę radykalizacji antysemickiej przemocy w Rumunii po I wojnie światowej. W ostatnim referacie dr Julia Eichenberg z Berlina omówiła wyzwania związane ze stosowaniem porównawczych badań historycznych do zagadnienia przemocy w okresie powojennym. Opowiedziała się za uwzględnieniem perspektywy płci, historii prawa i historii cyfrowej w badaniach nad przemocą. W końcowym komentarzu dr Ronald Suny z Ann Arbor zrekapitulował obfitującą w informacje i udaną konferencję, uporządkował różne sugestie i podsumował referaty. Skonstatował, że przemoc można uważać jednocześnie za produkt i katalizator powstawania państw narodowych. Planowane jest wydanie podsumowującego tomu pokonferencyjnego w języku angielskim pod redakcją organizatorów.
